آخرالزمان، آیت الله خامنه‌ای و ذهنیت دینی

در مقاله‌ی بلند «سیاست آخرالزمانی، درباره‌ی عقلانیتِ سیاست در ایران»، مسأله‌ی افکار و منش دینی آیت الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی به تفصیل شرح شده است. پرسشِ ناظران غربی در سال‌های اخیر این بوده که آیت الله خامنه‌ای چه نوع عقائد مذهبی دارد و تا چه اندازه عقائد وی در تصمیم‌گیری سیاسی‌اش دخیل است.

تفاوت بنیادین خامنه‌ای با خمینی
آیت الله خامنه‌ای وارث حکومتِ آیت الله خمینی و جانشین وی است؛ اما با وی تفاوت‌هایی بنیادین دارد. اجتهاد، مرجعیت و کاریزما در مورد آیت الله خمینی مناقشه‌ناپذیر ماند، اما در باب اجتهاد و مرجعیت و به طور کلی صلاحیتِ آیت الله خامنه‌ای برای فتوا دادن، مناقشه‌های فراوانی از جمله از سوی استاد وی – آیت الله منتظری – شده است.

با این همه، تفاوتی بنیادی تر میان آیت الله خمینی و آیت الله خامنه‌ای وجود دارد که شاید کمتر توجه را جلب کرده است. آیت الله خامنه‌ای در شهر مشهد به دنیا آمده و بیشتر تحصیلات حوزوی خود را در این شهر انجام داده و جز برای مدت کوتاهی برای تحصیل به نجف و قم نرفته است. مشهد، قم و نجف، هر سه حوزه‌های شیعی هستند، اما میان آن‌ها تفاوت‌های بارز و تعیین‌کننده‌ای هست. مهم‌ترین تفاوت، به نوع نگرش دینی حاکم در هر یک از این حوزه‌ها بازمی‌گردد. با ظهور رضا شاه پهلوی، حوزه علمیه‌ی قم به دست شیخ عبدالکریم حائری یزدی احیا شد؛ حوزه نجف به سمت غیرسیاسی‌شدن شتافت و نقش آن در سیاست ایران کاهش یافت. حوزه‌ی مشهد نیز در پی رونق یافتن اقتصادی و مالی آستان قدس رضوی، رونقی دوباره پیدا کرد.

آیت الله خامنه‌ای در کهف الشهدا

حوزه‌ی علمیه مشهد؛ تلاقی دین و اقتصاد رهبر
پس از انقلاب سال 57، قم به زرادخانه‌ی ایدئولوژیک نظام جمهوری اسلامی بدل شد و کانون مشروعیت‌بخش نظام سیاسی حاکم گردید. با این همه، مشهد را نیز می‌توان پایتخت سوم جمهوری اسلامی قلمداد کرد. پس از درگذشت آیت الله خمینی، آستان قدس رضوی به یکی از مهم‌ترین سازمان‌های اقتصادی کشور زیر نظر رهبری بدل شد و گسترشی بی‌سابقه یافت. این سازمان عظیم، چونان بازویی اقتصادی برای پیشبرد اهداف سیاسی رهبر جمهوری اسلامی عمل می‌کند.

اما همه‌ی اهمیت مشهد برای رهبر جمهوری اسلامی در آستان قدس رضوی خلاصه نمی‌شود. مشهد مهد تربیت دینی آیت الله خامنه‌ای است.

مشهد در سده‌ی بیستم در چنگ سلطه‌ی «مقدسین»، «ولایتی‌ها» و تندوران مذهبی بوده است. بر خلاف نجف که نگرش فقهی در آن چیرگی داشت و نیز بر خلاف قم که فضای چندگانه‌ای بر آن حاکم بود و اهل فلسفه در آن آزادی بیشتری برای تعلیم فلسفه داشتند، مشهد کمابیش در انحصار عالمانی بود که به هیچ روی با تفسیر عقلانی متون مذهبی کنار نمی‌آمدند.

«مکتب تفکیک» - نامی که بعدها به مرام فکری عالمانی در مشهد داده شد - «منطق ایمانیان» را در برابر «منطق یونانیان» می‌نشاند و با فلسفه یا کاربرد روش‌های نظری و عقلی در فهم دین مخالفت می‌کرد. این نگرش که به نوعی هوادار اسلام آیینی، عامیانه و ظاهربینانه است، به نشر انواع خرافی‌تری از دین کمک کرد. در نگاه اهل مکتب تفکیک، عقائد ضدفلسفه‌ی کسی مانند میرزا مهدی اصفهانی به تأیید مستقیم امام دوازدهم شیعیان رسیده است. از نگاهِ آنان، ورود عقل به مباحث دینی از اقتدار امامان شیعه می‌کاهد.

از دل مکتب تفکیک، انجمن حجتیه برآمد. شیخ محمود حلبی، شاگرد میرزا مهدی اصفهانی، این سازمان را در اصل برای مبارزه با بهائیت و ترویج نام و آوازه‌ی امام پنهان شیعیان بنیاد نهاد. این انجمن کوشید اولاً طیف گسترده‌ای از دانش‌آموزان و دانشجویان طبقه متوسط شهری را به خود جذب کند و ثانیاً غیرسیاسی بماند. با این همه، امواج سیاسی در دهه‌ی پنجاه خورشیدی، بادبان‌های این کشتی را تا اندازه‌ای شکست و این انجمن پس از انقلاب به تعطیلی رسمی خودخواسته تن داد. شمار فراوانی از نیروهای این انجمن با به سازمان مجاهدین خلق پیوستند یا مانند عبدالکریم سروش و کمال خرازی به هواداران آیت الله خمینی.

علوم غریبه و اسلام آیینی

در حوزه‌ی مشهد، زیر تأثیر برداشتِ غیرعقلانی از دین، گرایش به علوم غریبه سخت نیرومند بود. اعتقاد به «نفس» معجزه‌آمیز «مقدسین» و کرامات آنان و نیز تأثیر «استخاره» و «ذکر» در حل مشکلاتِ این جهانی، در میان روحانیان و مومنان رواج داشت. حتا علی شریعتی، نویسنده‌ی اسلامی و دانش‌آموخته‌ی فرانسه نیز از جادوی این علوم برکنار نبود و، به گواه زندگی‌نامه‌نویسان‌اش، سخت به «احضار ارواح» باور و علاقه داشت و حتا در دانشگاه برای دانشجویان‌اش روح احضار می‌کرد.

شواهد فراوانی در دست است که آیت الله خامنه‌ای نیز دست‌کم به «استخاره» و «ذکر» در حل مشکلات دنیوی باور دارد و به «اهل دل» که «دم» معجزه‌آمیز دارند و کرامت می‌کنند، پناه می‌برد. اکبر هاشمی رفسنجانی، در خاطرات خود داستانی را آورده درباره‌ی ذکری که آیت الله خامنه‌ای برای درمان گزیدگی زنبور اجازه داشته و می‌خوانده است.

قرائنی وجود دارد که آیت الله خامنه‌ای گاه برای حل مشکلات سیاسی کشور از کسانی مانند آیت الله بهجت یا عالمانی در مشهد اجازه‌ی ذکر می‌گیرد یا برای استخاره بدان‌ها رجوع می‌کند. این منش آیت الله خامنه‌ای مخالف شیوه‌ی آیت الله خمینی است. بنیان‌گذار جمهوری اسلامی که مشربی فلسفی-عرفانی داشت، ظاهراً هرگز به زیارت مسجد جمکران در قم نرفت و پس از انقلاب نیز هرگز به مشهد برای زیارت سفر نکرد. در حالی که آیت الله خامنه‌ای برای اعتکاف به «کهف الشهدا»، غاری در ولنجک تهران، می‌رود و سفرهایی رسمی و غیر رسمی به اماکن مقدس دارد. وی هر نوروز به مشهد می‌رود و در حرم سخنرانی می‌کند. بسیاری از موضع‌گیری‌های تند سیاسی وی از جمله علیه مخالفان سیاسی داخلی و مطبوعات در مشهد صورت گرفته است.

آیت الله خامنه‌ای، جهاد و بمب هسته‌ای
به رغم اظهارنظرهای رسمی درباره ی حرمت شرعی ساخت و کاربرد بمب هسته‌ای، هیچ دلیل فقهی موجهی علیه ساخت و کاربرد این بمب تا کنون ارائه نشده است. مجله‌ی حکومت اسلامی، ارگان خبرگان رهبری، در مقاله‌ای به تفصیل عدم حرمت جان کافران، زنان و کودکان و غیرنظامیان را مدلل کرده و کشتن آنان در جنگ و حتا در «عملیات استشهادی» را مجاز دانسته است.

آیت الله خامنه‌ای درباره‌ی جهاد، به حرمت جهاد ابتدایی باور ندارد. وی مانند استاد خود، آیت الله حسینعلی منتظری، در درس‌های خارج فقه خود گفته است جهاد ابتدایی اصولاً معنا ندارد و همه‌ی جهادها، دفاعی است؛ دفاع از اصل توحید و اسلام. در نتیجه، حاکم اسلامی و ولی فقیه از نظر شرعی مجاز است بدون آن‌که کشوری به کشور اسلامی حمله‌ی نظامی کند، ابتدا به ساکن، به آن کشور حمله کند تا اسلام و توحید بسط یابد.

بر پایه‌ی دیدگاهِ فقهیِ آیت الله خامنه‌ای، هیچ امری نمی‌تواند فقیه مبسوط الید یا ولی فقیه را - در صورت داشتن قدرت کافی - از ساخت و کاربرد بمب هسته‌ای بازدارد و حتا در هنگامی که تهدید خارجی نیست، علیه نامسلمانان بمب هسته‌ای به کار برد یا از هر طریق دیگر بدان‌ها حمله‌ی نظامی کند.

آیا آیت الله خامنه‌ای آخرالزمانی است؟
اعتقاد به ولایت فقیه با آخرالزمانی بودن، شاید در ظاهر ناسازگار نباشد، اما در واقع، آشتی‌ناپذیر است. آخرالزمانی بودن، یعنی ظهور امامِ پنهان شیعیان را نزدیک دیدن و خود را برای آمدن وی آماده کردن، قدرت سیاسی و حتا معنوی روحانیان را به هر روی کاهش می‌دهد. این نکته تصادفی نیست که در همه‌ی جریان‌های آخرالزمانی در ایران – چه پیش چه پس از انقلاب – روحانیان برجسته و بلندپایه نقش چندانی ندارند.

ولایت فقیه، یعنی اعتقاد به ضرورت برپاکردن حکومت اسلامی به معنای نادیده گرفتن یا کم‌اهمیت قلمدادکردن زمان ظهور امام دوازدهم است. تشکیل حکومت در غیاب امام قرن‌ها از نظر شیعیان امری نامشروع به شمار می‌رفت. در نظریه‌ی ولایت فقیه تشکیل حکومت در غیبت امام نه تنها مشروع که امری ضروری دانسته می‌شود. بدین ترتیب، شیعیان که روزگار بلندی برای برقراری حکومت اسلامی برای ظهور امام معصوم روزشماری می‌کردند، دیگر بدین جهت منتظر وی نیستند؛ زیرا فقیه همان کاری را می‌کند که پیشتر قرار بود تنها امام معصوم انجام دهد؛ یعنی تشکیل حکومت.

در هیچ یک از سخنان منتشرشده‌ی آیت الله خامنه‌ای نشانه‌ای آشکار بر آخرالزمانی بودن وی یافت نمی‌شود؛ همان‌گونه که آیت الله خمینی نیز نمی‌تواند «آخرالزمانی» خوانده شود.

آیت الله خامنه‌ای و محدودیت‌های قدرت سیاسی

آیت الله خامنه‌ای تنها رهبر سیاسی جمهوری اسلامی نیست؛ وی فرمانده‌ی کل قوای مسلح کشور نیز هست و مهم‌ترین نهادهای اطلاعاتی، قضایی و اقتصادی ایران نیز در اختیار وی است. سابقه‌ی تجربه‌ی سیاسی، نظامی و امنیتی وی بسی بیش‌تر از سابقه‌ی تحصیلاتِ حوزوی اوست. بنابراین تنها نباید برای آرای فقهی و نگرش دینی آیت الله خامنه‌ای وزنی قائل شد، بل‌که باید به تربیت و تجربه سیاسی-نظامی و امنیتی وی نیز نگریست.

آیت الله خامنه‌ای اگرچه قدرت‌مندترین سیاست‌مدار ایرانِ امروز است؛ همه‌ی قدرت را در دست ندارد. قدرت وی با اقتدار بازار، سیاست‌پیشه‌گان کهنه‌کار و قدیمی جمهوری اسلامی، بوروکرات‌ها و صاحبان و مدیران صنایع و نیز برخی فرماندهان سپاه پاسداران و نیز مأموران امنیتی محدود می‌شود. تا زمانی که چندگانگی قدرت در جمهوری اسلامی تداوم یابد، آیت الله خامنه‌ای برای تحقق رؤیاهای خود دستی کاملاً گشوده ندارد. اما اگر نظام سیاسی به سمت تمرکز قدرت در شخصِ رهبر پیش بتازد، باید از تأثیر نگرش‌های دینی آیت الله خامنه‌ای بر تصمیم‌گیری سیاسی‌اش بیشتر نگران بود.

------------------------
متن کامل آنلاین مقاله «سیاست آخرالزمانی؛ درباره عقلانیتِ سیاست در ایران»

مقاله مربوط:
«بینش آخرالزمانی و سیاست در ایران»