واکاوی و بازنمایی جغرافیای شعر شاملو

دفتر خاک

یکی از منابع مهم شاملوشناسی کتابی است به نام «سرود بی‌قراری، درنگی در هستی‌شناسی، شعر، اندیشه و بینش احمد شاملو» نوشته‌ی پژوهشگر ادبی و روانکاو مقیم فرانسه آقای دکتر علی شریعت کاشانی که نشر نظر چندی پیش در قطع وزیری و با جلدی زیبا در تهران منتشر کرده است. در آستانه‌ی دهمین سالگرد درگذشت احمد شاملو و در ادامه‌ی برنامه‌هایی که رادیو زمانه به این مناسبت تدارک دیده، دفتر خاک با آقای دکتر شریعت کاشانی گفت‌وگویی انجام داده است که می‌خوانید:

آقای دکتر کاشانی، «سرود بی‌قراری» کتابی که اخیراً از شما در شناخت شاملو و جهان شعری او منتشر شده، در واقع فقط یک کتاب نیست، مجموعه‌ای است از چندین کتاب پیرامون یک موضوع که اکنون در قطع وزیری و اگر اشتباه نکنم در ۳۷۰ صفحه منتشر شده است. وقتی این کتاب را دست می‌گیریم، معلوم است که نویسنده سال‌هایی از زندگی‌اش را هزینه‌ی این کتاب کرده است. نوشتن این کتاب چقدر وقت شما را گرفت؟

دکتر علی شریعت کاشانی

با تشکر. کتاب مجموعه‏ای است از یادداشت‏های پراکنده و تدریجی من دربارۀ شعر شاملو، و انگیزۀ من در پرداخت این کتاب گفت‌وگو پیرامون شرایط وجودی شعر شاملو و چگونگی تحول این شعر در درازنای زمان بوده است. به‏طور دقیق نمی‏توانم از مدت‏زمانی که صرف پرداخت کتاب شده است صحبت کنم، چون همزمان با نوشتن آن در زمینه‏های دیگری نیز از جمله درباره شعر فروغ و سپهری چیز نوشته‏‌ام، و در پیرامون روان‏کاوی و ادبیات نیز تأملاتی داشته‏ام. فقط می‏توانم بگویم که طی سه سال اخیر (یعنی از ۱۳۸۶ تا زمان چاپ کتاب) وقت بیش‏تری را به این کار اختصاص داده بودم.

چه چیزی در شعر شاملو وجود داشت که تصمیم گرفتید جهان شعری او را موضوع پژوهشی به این گستردگی قرار دهید؟

در مورد این‏که چرا از میان شاعران شاملو را انتخاب کرده‏ام، چند دلیل و انگیزه وجود داشته است. یکی غنا و جاذبه‌ی زبان شعر اوست. زبانی است ورزیده و توانمند، پایبند به هنجارهای صرف و نحوی زبانی و هویت خاص زبان فارسی، برخوردار از واژگان و اصطلاحات کهن و امروزین و حتی محاوره‏ای، و آراسته به ویژگی آهنگین و موسیقیایی. این زبان دربردارنده‌ی اصطلاحات و ترکیبات نوخاسته‏ای هم هست که از ابداعات خود شاعر می‏باشد. امیدواریم روزی کسانی بیایند و به درنگ و بررسی در پیرامون این جنبه از ابتکارات زبانی ـ واژگانی شاعر در کل شعر او بپردازند.

البته آقای دکتر تقی‌پور نامداریان در کتاب «سفر در مه» (چاپ دوم و بازخوانی شده، ۱۳۷۴) به بررسی جنبه‏های مهمی از این مورد زبانی پرداخته‏اند، ولی بررسی ایشان شامل آثار شاعر از «هوای تازه» تا «دشنه در دیس» (۱۳۵۶) می‏شود، و دربرگیرنده‌ی آخرین آثار شاعر («ترانه‏های کوچک غربت»، «مدایح بی‏صله»، «درآستانه» و «حدیث بیقراری ماهان») نمی‏شود.

باری، نخستین عاملی که شعر شاملو را در مرکز توجه من قرار داد همین حیث زبانی و واژگانی شعر او بود. برجستگی زوایای هستی‌اندیشانه و فلسفی‏وار شعر شاملو (از جبر و تقدیراندیشی گرفته تا شک و ناباوری و مشغله‌ی هستی و نیستی)، که در فرگردهایی از کتاب به بررسی آن‏ها پرداخته‏ام، مورد مهم دیگری است که مرا به مطالعه درباره‌ی محتوای کیفی شعر او برانگیخته است.

در کتاب یادآور شده‏ام که آثار و علائمی از این‏گونه مسائل و مشغله‏ها در شعر دیگران نیز (از خیام و حافظ گرفته تا نیما و فروغ و غیره) به‏چشم می‏خورد. ولی اهمیت امر در این است که شاملو به‏عنوان یک شاعر اجتماعی، و از دید سیاسی و انسانی متعهد، از برزخ واقعیات حاد و حی و حاضر عبور می‏کند، و به قلمرو اندیشمندانه‏‌ای وارد می‏شود که از پیش نمی‏توانیم انتظار آن را از جانب کسی چون او داشته باشیم.

این امر هم نشانه‌ی وجود یک‏ نوع استقلال ذهنی و منشی، و هم حاکی از ژرف‏اندیشی وی است. این استقلال و ژرف‏اندیشی در به دورماندن شعر او از شعارزدگی نیز بسیار مدد رسانیده است. هم‏اندیشی و همنوایی شاملو با بزرگانی چون خیام، مولوی و حافظ و نیز صادق هدایت به زوایای فلسفی‏وار شعر او یک پشتوانه‌ی نظری اساساً بومی ـ ایرانی بخشیده، و این نیز موردی است که در رویکرد من به شعر و شخص او دخیل و سهیم بوده است. سرانجام شخصیت متعهد و آزادگی‏طلب و برابری‏جوی شاملو و درگیری‏های مستمر او با مظاهر استبداد و ارتجاع در رویداشت من به شعر و اندیشه‌ی وی مؤثر واقع شده است.

در «سرود بی‌قراری» تأکید شما بر این است که شعر شاملو یک شعر متعهد و اجتماعی و بشردوستانه است. خواننده‌ی شعر فارسی با این سه ویژگی شعر شاملو آشناست. اما شما در کتاب‌تان نشان می‌دهید که شاملو چگونه در بستر برخی رویدادهای اجتماعی و خانوادگی از یک شاعر جوان احساساتی به یک شاعر اجتماعی تبدیل شد. ممکن است به طور خلاصه برای خوانندگان جوان ما توضیح دهید که شرایط اجتماعی که شاملو در آن بالید چگونه بود؟

واقعیات عصیان‏برانگیز اجتماعی، نظیر فقر و تنگدستی فراگیر و به و‏یژه خفقان و استبداد سیاسی و سرکوب و اعدام دگراندیشان سیاسی (مرتضی کیوان، تقی ارانی، وارتان سالاخانیان، نظامیان معترض...) در جهت‏گیری نگاه و اندیشه‌ی شاملو و تعهدپذیری مضامین و بن‏مایه‏های شعر او بیش‏ترین سهم ممکن را برعهده داشته‏اند. عامل تعلیمی و آموزشی را نیز در این جهت‏گیری باید در نظر داشت، و آن رهنمودهای اندیشمندانه و بشردوستانه‌ی نیمایوشیج به شاملوی جوان‏سال و نقش او در اجتماعی شدن شعر وی از نیمه‌ی دهه‌ی بیست به بعد (پس از پرداخت دفتر «آهنگ‏های فراموش» شده) بوده است.

همچنین آشنایی شاملو با برخی مبارزان سیاسی مانند مرتضی کیوان در اجتماعی شدن و تعهدمند گشتن شعر او موثر واقع شده است. برخی تجربه‏های خصوصی شاملو نیز (نظیر تجربه‌ی زندانی شدن به‏دلیل اعتراض به بیدادگری) در متمایل گشتن درون‏مایه‏ها و مضامین شعر او به عرصه‌ی مردمی و اجتماعی مؤثر بوده است. به‏ روی‏هم می‏توان گفت که شعر متعهد شاملو، درعین نشأت گرفتن از یک شناخت و آگاهی سیاسی ـ اجتماعی و وجدان هنرمندانه‌ی مسؤول، پاسخی مناسب و لازم به نیازها و ضروریات و انتظارات جامعه و توده‌ی مردم بوده است.

آیا آن شرایط اجتماعی که شاملو را در دامن خود پروراند، شباهت‌هایی با دوران معاصر ما دارد؟

از دید اجتماعی و سیاسی، ایران پس ‏از «انقلاب» نه‏ تنها مزیتی بر ایران استبدادزده‌ی پیش‏از انقلاب ندارد، بلکه از آن نیز بدتر و تأسف‌برانگیزتر است. بی‏جهت نیست که در آن دسته از اشعار شاملو (نظیر برخی اشعار دفتر «مدایح بی‏صله» و به ویژه کل اشعار دفتر «حدیث بی‏قراری ماهان») که در سال‏های پس‏از «انقلاب» سروده شده‏اند با شاعری روبه‏رو هستیم که همچنان سخت برآشفته و معترض است، و نیز دستخوش نوعی سرخوردگی و نومیدی است که او را تا مرز جبرانگاری و شک و ناباوری پیش می‏راند.

این اشعار نه نام و نشانی از یک انقلاب تحول‏برانگیز و امیدبخش و زندگانی‏ساز با خود حمل می‏کنند، و نه ترجمان چیزی از برآمدن بهروزگاری و آزادی و آزادگی هستند. بله، یک نظام سیاسی مستبد رفت و جای خود را به نظامی دیگر سپرد که به‏مراتب مستبدتر و انحصارطلب‏تر است، و شرایط و اوضاع و احوال اجتماعی نیز تغییری نکرده است، جز این‏که شکاف طبقاتی بیش‏تر، شمار سارقان و چپاول‌گران ثروت‏های مملکت افزون‏تر، و حال و روز توده‌ی مردم وخیم‏تر و تأسف‏بارتر شده است. همین و بس.

شما در بخش دوم کتاب که خود کتابی جداگانه می‌تواند باشد، با بررسی پاره‌ای از آثار شاملو مانند «هوای تازه» و «باغ آینه» به این نتیجه می‌رسید که در اثر برخی مناسبات سیاسی و اجتماعی و نیز تأثیرپذیری شاملو از حافظ و خیام نوعی جبراندیشی به شعر شاملو راه می‌یابد. منشأ این جبراندیشی در یک تحلیل کلی چیست؟

منشاء اولیه جبراندیشی و مشغله‏هایی نظیر سرنوشت‏انگاری و غیره در هرزمان و مکان واقعیات خشک و خشن و نرمش‏ناپذیر جهان خارج از ذهن و تجربه‏های محسوس و برون‏ذهنی است، منتهی این مشغله‏ها بعداً می‏توانند موضوع تفکر و تأمل فلسفی قرار بگیرند و به قلمرو نظری و گفتمانی بحث و جدل و استدلال و یا رد و نفی و اثبات رانده شوند.

جبر و تقدیراندیشی، و احساس به بن‏بست درافتادگی آن‏طور که در کتاب من عنوان شده است از ویژگی‏های برجسته‌ی اشعار توأمان روان‏شناسانه و فلسفی‏وار شاملوست (خاصه در دو دفتر «درآستانه» و حدیث بی‌قراری») و سرایش این اشعار در ارتباط با انفعالات نفسانی شاعر است، انفعالاتی که در مواردی برخاسته از زخم و ضربه عاطفی و روانی دربرابر واقعیات تلخ و تحمل‏ناپذیر است.

تبارشناسی این زخم و ضربه به‏ نوبه‌ی خود به واقعیات مأیوس‌کننده‌ی جهان خارج (مانند پایداری وضعیت آشفته‌ی جامعه، تداوم نابرابری‏‌های طبقاتی، کاستی‏ناپذیری استبداد، و شکست آرمان‏ها و آرزومندی‏ها) برمی‏گردد. بنابراین شرایط ناساز جهان واقع و استمرار آن در درازنای زمان در مواردی (و البته نه همیشه و همه‏جا) می‏تواند به احساس ناتوانایی و بی‏اختیاری بینجامد.

این احساس به‏سهم خود جبر و تقدیراندیشی به بار می‏آورد، و مورد اخیر نیز خواه‏ناخواه به دلسردی و حسرت‏زدگی و غم‏خوارگی (که ازجمله در دفتر «در آستانه» تجسم سخن‏ورانه دارد) دامن می‏زند. بنابراین، در چنین مواردی با یک موقعیت خاص روبرو هستیم که در آن امر واقع، تأثرات عاطفی و انفعالی، و دغدغه‏های هستی‏شناختی به‏هم می‏رسند، و از رهگذر درهم‏تنیدگی خود یک معنای کلی و جامع از آن موقعیت می‏سازند و عرضه می‏دارند.

معنای جبر و سرنوشت‏باوری را در پخته‏ترین اشعار شاملو می‏باید به‏اعتبار این چنین موقعیتی سنجید و دریافت، و من نمونه‏های گویایی از این مورد را در شعر شاملو یادآور شده‏ام. البته خوانش اشعار جبر و سرنوشت‏باورانه‌ی خیام، حافظ و نیز بوف کور هدایت توسط شاملو به حساسیت و مشغله‌ی او در این زمینه خاص افزوده است، و این امر را می‏توان به‏عنوان یک مورد تکمیلی در برانگیخته شدن جبر و تقدیراندیشی وی به‏شمار آورد.

در ادامه‌ی بحث جبرباوری، شما در بخش بعدی کتاب‌تان به آرمان‌گرایی یا به گفته‌ی شما «تصویر دنیای آرمانی» در شعر نو فارسی می‌پردازید. این واقعیتی است که وقتی دست انسان خالی است، و واقعیت‌ها خشن و غیرقابل تحمل‌اند او ناگزیر به آرزو پناه می‌برد تا آرامش پیدا کند. آیا آرمان‌گرایی در شعر شاملو یک امر شخصی یا یک برنامه و مانیفست سیاسی است؟

در بستر شعر نو فارسی، آرمان‌گرایی و دل‏سپردن به یک ناکجاآباد آرمانی (اوتوپیا) در سطوح عرفانی اساساً در شعر سهراب سپهری و تا حدودی هم در شعر احمدرضا احمدی منعکس شده است، و در سطوح دنیوی و اجتماعی اشعار کسانی چون امیرهوشنگ ابتهاج و احمد شاملو نمونه‏های چشم‌گیری از آرمان‌گرایی و تصور چشم‏اندازهای طلایی و خوشبخت‌کننده را در پیش چشم ما به‏ نمایش درمی‏آورند، و یا دست‏کم ترجمان تمایلات و آرزومندی‌هایی هستند که رو به ‏سوی یک آرمان‏شهر و مدینۀ فاضله‌ی انسانی ـ اجتماعی می‏دارند.

در هردو مورد (در سطوح عرفانی و دنیوی) آرمان‌گرایی و تصور یک ناکجاآباد بهشت‏گونه به‏این معنا است که زیست‌گاه اجتماعی حی و حاضر و مناسبات انسانی جاری در آن پاسخگو و ارضاکننده‌ی توقعات و انتظارات انسان پوینده و نوجو و دورپرواز نیست. «عالمی دیگر بباید ساخت، وز نو آدمی.» (حافظ) ولی هر اندیشمند یا هنرمند براساس جهان‏بینی خاص خود به آرمان‏جویی خود سمت و سو می‏دهد، و آن‏را به‏مناسبت یا متوجه یک ناکجاآباد فراحسی و واقع‏گریز می‏کند (مانند سپهری عرفان‏گرا)، و یا همچون شاملو روانه‌ی یک چشم‏انداز محسوس و ملموس و زمینی می‏گرداند.

در جغرافیای شعر شاملو، «قطعنامه» و «هوای تازه» نخستین نشانه‏های این‏چنین آرمان‌گرایی را در خود دارند، و در دیگر آثار او نیز، در پس حدیث نفس‏ها و عصیان‏گری‏ها و شکوه‏گری‏های مکرر، شاعری می‏بینیم که همچنان به بهروزگاری و یک انسانیت بزرگ و یکپارچه دل باخته است، و به زیستگاهی می‏اندیشد که می‏باید تهی از تعارض و تنش و ستمگری و ستمبری باشد. حال‏ گیریم که شاعر در منازلی از شعر خود (به‏خصوص در «حدیث بیقراری»)، پس‏ از پی بردن به ازسرگیری جشن و سرور خودکامگان و پایداری استبداد و بردگی و بندگی، نگاه خود را از فراخنای بهروزگاری متوجه بن‏بست درماندگی و بی‏اختیاری می‏سازد، به شک و ناباوری دچار می‏آید، و حتا تصور گشایش و رهایش را بدرود می‏گوید.

صرف نظر از این موارد خاص، آرمان‏جویی و آرمان‏اندیشی شاملو درکل از جایگاه و خصوصیت دنیوی و این‏جهانی برخوردار است، و آن‏چنان که در کتاب خاطرنشان کرده‏ام این امر در ارتباط تنگاتنگ با یک نگرش و اندیشه‌ی سیاسی ـ اجتماعی وارسته و مسلک‏گریز و غیرحزبی است، و بنابراین در محدوده‌ی یک «مانیفست سیاسی» (در معنای متعارف و شعارآمیز کلمه) درنمی‏گنجد. نیز این دورپروازی، از آن‏جا که با نیازهای جامعه و خواست مردمان همخوانی و مناسبت دارد، از محدوده‌ی یک خواست ذره‏بینی و خصوصی و شخصی می‏گریزد، تا آن‏جا که سرانجام به یک جهان‏بینی گسترده‏دامن می‏پیوندد که هسته‌ی مرکزی آن «انسانیت» یا «بشریت» است، جهان‏بینی‏ای است که من آن را به «جهان‏بینی انسانیت‏مدار» تعبیر کرده‏ام.

شما می‌فرمائید شک و ناباوری در شعر شاملو معطوف به شرایط و رویدادهای جهان خارج است و شاملوی جوان خود را با هرآنچه که حسرت‌زا و نومید کننده باشد درمی‌اندازد. اما بعدها، در شعر شاملو این واقع‌گرایی و آرمانخواهی به نوعی ناباوری نهایی می‌انجامد. این پرسش پیش می‌آید که با توجه به این نکته‌ی مهم، آیا می‌توانیم ادعا کنیم که شعر برخی شاعران مانند مثلاً سپهری یا برخی اشعار اخوان که بر محور یأس و نومیدی شکل گرفته و این ناباوری نهایی را از همان آغاز در درون خود دارد، پخته‌تر از شعر شاملوست؟ چون در نهایت شاملو از پس آن تعهدات اجتماعی و آرمانخواهی‌ها به یک نومیدی می‌رسد.

بله همان‏طور که خود شما خاطرنشان می‏‌کنید، یأس و نومیدی در شعر سپهری و اخوان نیز حضور دارد. سپهری، از زمان اوج‏گیری نگاه و اندیشه‌ی عرفانی و اشراق‏جو در او (به ویژه از زمان پرداخت دفتر «آوار آفتاب» در ۱۳۴۰ و دفتر «حجم سبز» در ۱۳۴۶)، این دلسردی را در خیال‏خانه‌ی خویش تصعید و تعالی می‏بخشد، و به ‏صورت امیدورزی‏ها و دلبستگی‏هایی درمی‏آورد که متناسب با تکاپو و جستار باطنی او در یک دنیای فراواقع‏گرا و یا در دل یک طبیعت هوشمند است، طبیعتی که اغلب به‏ صورت جایگاه تجربه‌های وحدت‏جویانه درمی‏آید و عمل می‏کند.

اخوان اما، زیر تأثیر آن سبک «خراسانی» یعنی حماسی‏وار و دنیوی که بر شعر او سلطنت می‏کند، نومیدی‏ها و سرخوردگی‏های خویشتن و دیگران را چه به‏ گونه‌ی تمثیلی و روایی و داستان‏گونه، و چه یک‏راست و بی‏پرده و یا در قالب غزل عاشقانه، بروز می‏دهد. هم‏ او، برخلاف سپهری که سرانجام از خوش‏باوری عرفانی سر برمی‏آورد، ولی همچون شاملو، به ناباوری و دل‏شستن از امیدورزی‏های دیرینه می‏رسد.

یکی از دلایل سیاسی ـ اجتماعی در بروز این ناباوری وقایع سال‏های ۱۳۳۰ و رخداد مرداد ۱۳۳۲ است، و این رویدادها ازجمله پرداخت شعر «آخر شاهنامه» را توسط او به همراه می‏آورد. اشعار یأس‏انگیز و شک‏آمیز شاملو نیز زیر تأثیر همین رخدادها و پیامدهای مأیوس‏کننده آن‏ها شکل گرفته‏اند، و ناباوری نهایی چشمگیری که در «در آستانه» و خاصه «حدیث بیقراری» خود می‏نماید اوج‏گرفتن سرخوردگی، احساس بن‏بست‏نشینی، و پایان‏گرفتن امیدورزی را ترجمه می‏کند. سرانجام این‏که ناباوری در شعر شاملویی خود را با همان قدرت و گاه با همان صراحت بروز می‏دهد که در شعر اخوان، ولی با این تفاوت که ناباوری در شعر شاملو اغلب در یک چشم‏انداز هستی‏اندیشانه و فلسفی‏وار بسیار ظریف به ‏حرف درمی‏آید، چشم‏اندازی که از ویژگی آشکارا خیامی برخوردار است.

یکی از به اصطلاح «گفتمان»‌ها در طلیعه‌ی شکل‌گیری نهضت موسوم به اصلاحات بحث مرگ قهرمان بود. امروز می‌بینیم جوانان باز متوجه شعر شاملو شده‌اند. شاملو چه تعریفی از قهرمان به دست می‌دهد؟ نقش و اهمیت اساطیر در شعر او چیست و آیا می‌توانیم بگوییم شاملو اساطیر را برای ما «قابل مصرف» می‌کند؟

شعر شاملو چه از حیث لحن و زبان، و چه به ‏لحاظ موقعیت تصویری و حال و هوای درونی، در سطحی وسیع از ویژگی حماسی برخوردار است، و حماسه چیزی است که خاص اساطیر و قهرمانان حادثه‏ساز آنهاست. اساطیر (نظیر آن‏چه که در شاهنامه می‏بینیم) بخش سترگی از حافظه‌ی جمعی یک ملت را تشکیل می‏دهد. زوایای حماسی‏وار شعر شاملو بیدارکننده‌ی چیزی از این حافظه است. این مورد را از جمله عواملی می‏توان به‏شمار آورد که جوانان امروز را به سوی شعر توفنده‌ی او سوق می‏دهد.

وانگهی جوانان کشور در برابر یک نظام سرکوبگر قرار گرفته‏اند که بهترین رهنمود آن به آنان واپس‏گرایی و درجازنی در دور باطل سنت و مذهب و خرافات فرتوت و بی‏حاصل و توهم‏زا است. این نسل جوان، که درواقع خواهان آزادی و آزادگی و شکوفایی و نواندیشی است، به شاعری چون شاملو دل می‏سپارد که «از لبان خلق» حرف می‏زند و «به‏جای همه‌ی نومیدان» می‏گرید. از این رهگذر، شاملو برای بسیاری از جوانان مملکت نه تنها به ‏عنوان یک «شاعر ملی»، که نیز به‏گونه‌ی یک «قهرمان» یا الگوی مطلوب منشی و رفتاری جلوه می‏کند.

در پژوهش شما جای تأثیر شاملو در شعر شاعران دیگر که به او اقتدا کردند سخت خالی است. آیا به نظر شما شاملو یک شاعر تقلیدپذیر است؟

در کتاب علاوه بر شاملو از چند شاعر هم‌روزگار او سخن رفته است (نیما، فروغ، سپهری، اخوان ثالث، یدالله رویایی، امیرهوشنگ ابتهاج، سیمین بهبهانی و سیدعلی صالحی). از این میان، شاملو، فروغ و سپهری از جهاتی در یکدیگر اثرگذاشته‏اند، و شاملو و ابتهاج تیز تا حدودی متإثر از همدیگر شده‏اند.

من در بندهایی از کتاب به این اثرگذاری متقابل اشاراتی داشته‌ام، ولی از آن به ‏تفصیل سخن نگفته‏ام، زیرا موضوع بحث اصلی کتاب نبوده است. اما در مورد شاعران جوان‏تر که کوشیده‏اند از شاملو پیروی کنند سخنی به میان نیامده است، البته به دو دلیل: یکی این‏که موضوع اصلی کتاب «هستی‏شناسی شعر، اندیشه و بینش احمد شاملو» بوده است، و این محدودیت موضوعی و ملاحظات روش‏شناختی پیوسته به ‏آن ایجاب کرده است که ما در همین حد تخصصی بمانیم، و وارد قلمرو کلیات نشویم.

دلیل دوم همان است که در پرسش خود شما مطرح است، یعنی مسأله‌ی تقلید، و این‏که آیا می‏توان از شاملو تقلید کرد و همچو او شعر گفت یا نه. در این باره کافی است که به «اشعار سپید» او اشاره رود که بارزترین وجه مشخصه‌ی «شعر شاملویی» است. شعر سپید شاملو به‏ظاهر بی‏وزن و آزاد و به‏راحتی تقلیدپذیر است، ولی درواقع برخوردار از یک ساخت و انسجام کلامی و تصویری نیک حساب شده نیز هست، و این‏که در هر شعر سپید نخستین عبارت با آخرین عبارت همخوانی معنوی و پیوند منطقی دارد، و در موارد بسیار نیز همین شعر (چنانچه خوب و درست خوانده شود) آهنگین و موسیقیایی است. شعر تمثیلی «مرگ ناصری» یکی از این شعرها است، و ما تا امروز یک نفر را نمی‏شناسیم که به ‏تقلید از شاملو، و دست‌کم در سطح زبان‏ورزانه هم که شده، چیزی شبیه آن شعر یا اشعار مشابه آن ارائه داده باشد.

عظمت شاملوی شاعر نیز در همین تقلیدناپذیری است. مسأله به این‏جا ختم نمی‏شود، و آن‏چه که بیش‏از هر چیز دیگر به تقلیدناپذیری شعر شاملو (و هرشاعر بزرگ دیگری) می‏افزاید جوهر شعری اوست. یعنی یک سلسله ابهام‌های خیال‏انگیز و معانی و اندیشه‏ها که به‏گونه‌ی مرموز و رازورانه‏ با الهام شاعرانه و انگیزه‏های اغلب ناخودآگاه نسبت پیدا می‏کند، و در پرتو یک استعداد و فوت و فن خاص آفرینش اشکال خاصی از تصاویر شاعرانه و کلام خیال‏انگیز را در یک هیأت زیبایی‏شناختی ویژه موجب می‏شود.

چگونگی جوهر شعری نزد یک شاعر منحصربه‏فرد چیزی نیست که قابل تقلید کردن و به‏عاریت گرفتن آن به‏منظور قرینه‏آفرینی بوده باشد. در گذشته نیز کسانی در اندیشه‌ی تقلید از حافظ برآمده بوده‏اند. بزرگ‏ترین‏شان عبدالرحمن جامی است، با دیوان غزلیاتی بس پربار و ارجمند که یک ناآشنا ممکن است به‏جای دیوان حافظ بگیرد. ولی همه می‏دانیم که با وجود گذشت چندین سده، غزل‌سرایی چون حافظ نداشته‏ایم. «کس چو حافظ نگشاد از رخ اندیشه نقاب / تا سر زلف سخن را به قلم شانه زدند!»

شاهنشاه‏نامۀ فتحعلی خان کاشانی متخلص به صبا (ملک‏الشعرای دربار فتحعلی شاه) نیز شاهنامه فردوسی نمی‏شود. البته یادآوری این نکات به این معنا نیست که شاملو در شماری از شاعران نسل جوان تأثیر نداشته است، و یا این‏که تأثیرگیری جوان‏ترها از او ناممکن بوده است. کدام نویسنده، هنرمند و یا شاعر بزرگ در شرق و غرب می‏شناسیم که در هم‌روزگاران خود و نیز در آیندگان اثرگذار نبوده است؟! شاملو نیز از نیما فراوان تأثیر گرفته است، ولی همان‏گونه که خود او در گفت‌وگویی خاطرنشان می‏کند این تأثیرگیری به معنای تقلیدگری نیست. پس چه بهتر که نزد شاعران جوان تأثیرگیری از شاعری چون شاملو (و یا از هر شاعر دیگری) از تقلیدگری صرف فاصله گیرد، و زمینه را برای شکوفایی استعدادهای نهفته و خلاقیت بکر و آفرینش‏گری (و نه تقلیدگری) آماده گرداند.

آقای دکتر کاشانی عزیز، سپاسگزاریم که وقت‌تان را به ما هدیه دادید.