راوی صادق فرهنگ و هنر کرد

مظهر خالقی در شهریور سال ۱۳۱۸ در سنندج و در میان خانواده‌ای از مشایخ کردستان دیده به جهان گشود. در عنفوان جوانی به مدت ۱۱ سال به آموختن و فراگیری موسیقی اصیل ایرانی و تمرین سبک‌ها و ردیف‌های آواز فارسی پرداخت و اولین اجرای آواز او در اواخر دهه‌ی سی در رادیو سنندج به زبان فارسی ضبط شده است.

او سپس در رشته فیزیک در دانشگاه تهران ادامه تحصیل داد و پس از فارغ‌‌التحصیلی از دانشگاه، ابتدا در دبیرستان‌های تجریش و شمیران، دبیر درس ترمودینامیک شد.

اما دوستی با شادروان انجوی شیرازی او را به رادیو کشانید تا به ترجمه مطالب ادبی و هنری زبان کردی بپردازد.

او به همراه دیگر هنرمندان کُرد، مانند یوسف زمانی، کامکار، مجتبی میرزاده، سواره ایلخانی‌زاده، محمدصدیق مفتی‌زاده، محمد کمانگر، فریدون مرادی، شکرالله بابان، عثمان احمدی، ابراهیم ستوده، عابد سراج‌الدینی و... به ترویج و اشاعه زبان و ادبیات کردی پرداخت.

در حین همکاری با ارکستر رادیو، خالقی با اکثر هنرمندان وزارت فرهنگ و هنر مانند، ناصری، کسروی، بهاری، حنانه، گلسرخی، شجریان و... آشنا شد و تحت تأثیر آنان تجارب و آموخته‌هایش را به سمت و سویی خاص برد.

در همان اوایل فعالیت هنری مظهر خالقی، حنانه، کسروی و یوسف زمانی، صدای او را به عنوان صدای ممتازی شتاختند که جنس او شباهت زیادی به غلامحسین بنان، استاد فقید آواز داشت.

با وجود اظهار علاقه خالقی به ادامه اجرای آواز فارسی، حنانه مانع او می‌شود زیرا اعتقاد داشت در میان فارس‌ها، خالقی خواننده‌ای درجه دو می‌شود، اما صدای آرام‌بخش او در میان کردها بر صدر خواهد نشست.

پیش‌بینی حنانه واقعیت پیدا کرد، زیرا در اواخر دهه چهل، آغاز فعالیت هنری رسمی او در رادیو کردی با همکاری ارکستر مشیر همایون شهردار، از پیشکسوت‌های هوشمند موسیقی ایرانی، آوازهایش با استقبال بی‌نظیر مردم کُرد مواجه شد که در این باره صدیق تعریف، هنرمند بزرگ ایران و کرد معتقد است، «خالقی در همان آغاز به اوج شهرت رسید و هم‌چنان در آن قله افتخار مانده است.»

خالقی پس از ضبط و اجرای بیش از ۲۵۰ آهنگ فولکلور و ترانه‌های اصیل کردی، در اواسط دهه پنجاه، مدیریت سازمان رادیو و تلویزیون کرمانشاه را عهده‌دار شد که متأسفانه بعد از انقلاب او هم قربانی حاکمان شد.

خالقی دستگیر و چند هفته‌ای زندانی شد و این عمل موجب رنجش او و قهر وی از عرصه هنر شد. اما سرانجام بنا به مساعدت اهالی فرهنگ‌دوست در رفع سوء تفاهم پیش آمده و با کمک جلال طالبانی، رییس جمهور عراق از طریق کردستان عراق راهی انگلستان شد.

استاد مظهر خالقی

مظهر خالقی و طالبانی هر دو داماد ابراهیم احمد، نویسنده نامدار کُرد هستند. ابراهیم احمد، خالق اثر معروف ژانی گل (درد زایمان ملت) که با ترجمه‌های محمد قاضی و عرفان قانعی‌فرد به زبان فارسی در بازار کتاب عرضه شده است.

وی سال‌هاست که در لندن زندگی می‌کند و از آن زمان تا کنون به ایران بازنگشته است، هر چند بارها به طور رسمی از سوی نهادهای هنری از وی دعوت شد تا آشتی طلبد و به مام وطن بازگردد.

این در صورتی است که پخش تصویر و صدای خالقی پس از انقلاب بنا بر دلایل نامعلومی در رسانه‌های رسمی و محلی جمهوری اسلامی ممنوع بوده است، اما تاکنون خالقی به این خواسته هنرمندان و هنر‌دوستان جواب منفی داده است.

مظهر خالقی، آخرین بار در اواخر دهه شصت در یک مجموعه کنسرت دور اروپا به همراهی هنرمندانی مانند، سعید فرج‌پوری، رضا شفیعیان، مجید درخشانی و رضا قاسمی، بار دیگر طرفداران صدای خویش را خوشحال نمود، اما پس از آن تا به امروز اثر جدیدی را اجرا نکرده و همچنان در سکوت و عزلت و اندوه غربت مانده است.

هم اکنون پس از تحولات اخیر کردستان عراق، او دست‌اندرکار تحقیق و نگارش درباره موسیقی کردی است و در عین حال مدیریت انستیتوی میراث فرهنگی کردستان عراق را بر عهده دارد.

اندیشه هنری و سیاست حرفه‌ای خالقی را می‌توان تا حد زیادی به استاد محمدرضا شجریان در موسیقی سنتی شبیه دانست، زیرا خالقی همواره تلاش کرده است که در رشد موسیقی اصیل کردی گام‌های بزرگی را بردارد.

خالقی، وضعیت موسیقی کردی امروز ایران را بسیار متحول و پرتحرک‌تر از دوران قبل از انقلاب می‌داند و علت ایجاد چنین فضایی را در پیشرفت، تلاش و خلاقیت هنرمندان و توجه مردم جامعه و رشد فرهنگی مخاطبان می‌داند و اظهار می‌دارد مردم کرد قدر هنر را می‌دانند و به هنرمندان‌شان وفادارند و به این دلیل موسیقی کردی زنده و پویاست.

با وجودی که درباره موسیقی کردی، منبع و مأخذ جامع و یا اطلاعات منظم و مدونی در دست نیست، اما در موسیقی معاصر ایران اکثر استادان و صاحب‌نظران به قدمت و غنای موسیقی کردی اعتراف می‌کنند، زیرا کمتر کسی است که ملودی، ریتم و رنگ یا ضربی موسیقی کردی را در گوشه‌های موسیقی ملی ایران بارها نشنیده باشد.

در این رابطه، پرویز مشکاتیان معتقد است که گذر از موسیقی ایران زمین، بدون توجه به موسیقی کردی امکان‌پذیر نیست و محمد موسوی نیز می‌گوید: «گاه در برابر غنای موسیقی کردی باید تسلیم شد.»

در میان هنرمندان معاصر آواز کردی ـ شهرام ناظری، جلال‌الدین محمدیان، محمدرضا دارابی، صدیق تعریف، بیژن کامکار، علاالدین باباشهابی، عزیز شارخ، عباس کمندی، حسین شریفی، بهروز توکلی، عمر دزه‌ای، ناصر رزازی، نجم‌الدین غلامی، رشید فیض‌نژاد و دیگران ـ خلأ غیبت و سکوت چند ساله استاد مظهر خالقی بسیار محسوس است.

هر چند هیچ‌کدام از این هنرمندان، قریحه و سبک موثر خالقی را نادیده نمی‌گیرند و حتی ملودی‌ها و نغمه‌های او را به عنوان گنجینه آواز کردی معرفی می‌کنند.

دکتر بهمن کاظمی، محقق موسیقی کردی، معتقد است اندیشه و عقاید این استاد برجسته موسیقی معاصر کردی بدون شک برای نسل جوان منبعی مفید و آموزنده خواهد بود، زیرا خالقی به وجود نسل جوان برای اعتلا و شکوفایی هر چه بیشتر موسیقی کردی در سطح بین‌المللی امید وافر دارد.

جمشید عندلیبی، آوازهای او را عامل شهرت و سوء استفاده بسیاری از هنرمندان می‌داند که در غیبت او با بازسازی و گاه کپی نغمه‌ها و آهنگ‌ها به سود‌جویی از خالقی پرداخته‌اند.

کیخسرو پورناظری، بر این عقیده است که وجود هنرمند والامقام و بزرگی مانند خالقی برای موسقی امروز کردستان ضرورتی غیر قابل انکار است و حضور مجدد او می‌تواند موجب ایجاد رشد و خلاقیت در آواز کردی امروز، به عنوان بخشی از موسیقی نواحی ایران زمین باشد.

سعید فرج‌پوری باور دارد که اجرای مجدد خالقی، مشابه موجی نو در موسیقی کردی است که مخاطبان، موسیقی اصیل کردی را از زبان راوی صادق آن می‌شنوند.

بهرام ساعد، صدای ساده و صمیمی خالقی را یادآور بزرگانی همچون سید علی‌اصغر کردستانی، حسن زیرک، علی مردان، طاهر توفیق، محمد مامله، عمر دزه‌ای، عارف جزراوی و... می‌داند.

مجتبی میرزاده، آهنگ‌ساز آثار خالقی، می‌گوید: «در استودیو و هنگام ضبط، خالقی تسلط و توانایی خاصی در اجرا داشت و گاهی با یک‌بار خواندن و بدون تمرین نسخه اصلی را ضبط می‌کردیم .»

اما طهمورث پورناظری با گله از خالقی یاد می‌کند و ساکت نشستن و کناره‌گیری او را گناهی بزرگ و غیر قابل بخشش می‌داند.

شهرام ناظری، که همواره با احترام از خالقی یاد می‌کند، معتقد است، «در موسیقی معاصر کردی کسی دیگر مانند خالقی، این ستاره تابناک آواز کردی تا چند سال آینده ظهور نخواهد کرد.»

در این باره امید صدیف، استاد آواز می‌گوید: «مظهر خالقی را به عنوان راوی صادق فرهنگ و هنر کرد می‌شناسم که صدایش یادآورنده خاطرات تلخ و شیرین تاریخ پر فراز و نشیب کرد است و نغمه او آواز آزادی و عشق است و اگر این بلبل عاشق و بی‌قرار سال‌هاست خاموش است، زیرا در میان مردمانش موسم گل نیافته است.»

در نهایت، خالقی در یک مصاحبه با تلویویزون ماهوراه‌ای کردستان عراق اعلام کرد که دیگر آوازی نخواهد خواند و جا را برای خوانندگان جوان خالی خواهد کرد، چون اعتقاد دارد که جوانان می‌توانند جای او را پر نمایند و جانشین خوب او در عرصه موزیک کردی باشند.

منابع: سایت‌های کردی، آهنگ وفا عرفان قانعی فرد، احمد سارمی و مصاحبه‌های شخصیت‌های هنری ایران