نوای همدردی با فهرست شيندلر

پرويز جاهد

فهرست شيندلر (Schindler’s List) محصول ديگری از همکاری طولانی و پربار جان ويليامز و استيون اسپيلبرگ است که جايزه اسکار ديگری برای ويليامز در برداشته است. بسياری آن را شاهکار جان ويليامز و بهترين موسيقی فيلم تمام عمر او می دانند و در واقع يکی از زيباترين موسيقی‌هايی است که در تاريخ سينما برای يک فيلم نوشته‌شده است.

فهرست شيندلر ساخته استيون اسپيلبرگ

فهرست شيندلر را اسپيلبرگ بر اساس رمان توماس کينلی و فيلمنامه استيون زيليان ساخت و در واقع ادای دين اسپيلبرگ است به تمام ريشه‌های يهودی‌اش. فيلمی که اسپيلبرگ سال‌ها انتظار ساخت آن را می‌کشيد و از اين‌که به‌عنوان يک فيلمساز يهودی فيلمی درباره هولوکاست نساخته، وجدانش هميشه معذب بوده است. او ابتدا از رومن پولانسکی خواست اين فيلم را برای او بسازد اما پولانسکی از ساختن آن امتناع کرد و اعلام کرد که تحمل ساختن آن را ندارد چون مادرش در آشويتس با گاز خفه شد و خود تجربه‌های تلخی در گتوهای لهستان داشته است. جز پولانسکی، مارتين اسکورسيزی، سيدنی پولاک و بيلی وايلدر نيز فيلمسازانی بوده‌اند که اسپيلبرگ به آنها پيشنهاد ساختن اين فيلم را داده بود و بعد از مخالفت آنها، سرانجام خود تصميم گرفت آن را بسازد.

ليم نيسن و بن کينگزلی در حال تهيه ليست شيندلر

داستان فيلم در زمان جنگ جهانی دوم و در لهستان اشغالی به دست نازی‌ها می‌گذرد و درباره ماهيت پارادوکسيکال کارخانه‌داری آلمانی به نام اسکار شيندلر است که عضو سابق حزب نازی بوده و در زمانه‌ای که ارتش هيتلر يهودی‌ها را به اردوگاه‌های مرگ می‌فرستاده با استخدام آنها در کارخانه فلزکاری‌اش جان بسياری از آنها را نجات داده است.

شيندلر (با بازی ليم نيسن)، تاجر ناموفقی است که از چکسلواکی به کراکوی لهستان می‌آيد تا با استفاده از نيروی کار ارزان بردگان يهودی، کارخانه‌اش را در اين شهر راه بيندازد و محصولاتی برای ارتش آلمان توليد کند. در طول فيلم شاهد تدريجی شخصيت شيندلر از يک کاسب کار زراندوز و فرصت طلب به يک چهره انسان دوست و رهايی بخش هستيم.

برخی از مخالفان فيلم، تاريخی بودن ماجرای شيندلر را زير سوال برده و همانند پديده هولوکاست آن را افسانه‌ای جعلی و ساخته و پرداخته ذهن صهيونيست‌ها دانسته‌اند.

پديده هولوکاست و نسل کشی يهوديان به عنوان واقعيتی تاريخی و نمونه‌ای از بربريت ايدئولوژی نازيسم غير قابل انکار است اما در اين هم ترديدی نيست که هولوکاست هميشه به عنوان ابزاری تبليغاتی از سوی صهيونيسم و ايدئولوگ‌های آن به‌کار گرفته‌شده است.

برای صهيونيست‌ها، هولوکاست تنها به عنوان نمونه‌ای از نسل کشی نازی‌ها مطرح نبوده و نيست بلکه به عنوان ابزاری برای توجيه ايدئولوژی صهيونيسم و مطرح کردن مظلوميت قوم يهود به عنوان قوم برگزيده خداوند، مطرح بوده است.

ليم نيسن در نقش اسکار شيندلر

اسپيلبرگ نيز در فهرست شيندلر به جای توجه به زيربناهای ايدئولوژی نازيسم و منطق ضد يهودی آن بر جنبه‌های احساسی و رمانتيک پديده هولوکاست تاکيد کرده و به اين طريق ابعاد عاطفی اين فاجعه بشری را برجسته‌تر ساخته است. موسيقی جان ويليامز نيز در خدمت اين درون‌مايه عاطفی و احساسی فيلم است.

اسپيلبرگ تحت تاثير فيلم‌های مستندی چون شوا (Shoah 1985) و صليب شکسته (1956) تصميم گرفته فيلم را به صورت سياه و سفيد و با رويکردی مستند بسازد. به همين منظور به جای استفاده از استدی کم، کرين يا زوم از يانوش کامينسکی فيلمبردار لهستانی خواست در بيشتر صحنه ها آن را با دوربين روی دست فيلمبرداری کند. نزديک به چهل درصد فيلم با دوربين روی دست گرفته شده که بسيار متفاوت با سبک فيلم‌های قبلی او بود که در آن وی از حرکات پيچيده و عجيب و غريب دوربين و کرين برای مرعوب کردن تماشاگر استفاده می‌کرد.

استفاده از تصوير سياه و سفيد نيز جنبه‌ای مستند و تاريخی به فيلم او داده است. جز صحنه پايانی (صحنه ای که بازيگران اسپيلبرگ همراه با اسرای واقعی جنگ که نقش آنها را بازی می‌کردند، بر سر قبر شيندلر در اسرائيل گردآمده و به او ادای احترام می کنند) که فاصله‌ای تاريخی با رويداد مرکزی فيلم دارد و رنگی فيلمبرداری شده، عنصر رنگی ديگر فيلم، دختری کوچک است که با پالتوی قرمز در گتوی يهوديان ديده می‌شود و بعد هم جنازه او را بر روی گاری می‌بينيم.

جان ويليامز آهنگ‌ساز فهرست شيندلر

اين دختر بر اساس کاراکتر واقعی روما ليگوکا ساخته شده که همه ساکنان گتوی ورشو او را با پالتوی قرمزش به ياد دارند. برخلاف فيلم اسپيلبرگ او از فاجعه هولوکاست جان سالم به دربرده و در سال 2000 خاطراتش را با عنوان خاطرات دختری با پالتوی قرمز منتشر کرد.

اسپيلبرگ در گفت‌وگويی آن را به عنوان نشانه و لکه‌ای از خون قرمز بر روی رادارهای همه کشورهای درگير در جنگ دانست. به اعتقاد او آمريکا، روسيه و انگلستان همه از وجود هولوکاست باخبر بودند اما هيچ کاری برای متوقف کردن آن نکردند.

جان ويليامز تم اصلی فيلم را با عنوان تم فهرست شيندلر برای ساز پيانو نوشت اما به پيشنهاد اسپيلبرگ اجرای آن را به ايزاک پرلمن تکنواز برجسته ويولون سپرد. با اينکه تم‌های مختلفی در فيلم وجود دارند که هر کدام يک ايده يا شخصيت معينی را نمايندگی می‌کنند اما اين تم اصلی است که در بيشتر قطعات فيلم حضور دارد و خود را به رخ می‌کشد؛ تمی که ويليامز آن را از موسيقی يهوديان اروپای شرقی وام گرفته است اما اجرای مدرنی از آن ارائه داده است. تمی رمانتيک و اندوهناک که با ويولون سولوی ايزاک پرلمن اجرا می‌شود.

روما ليگوکا دختری با پالتوی قرمز در گتوی لهستان

اجرای اين تم در صحنه نفس گير و تکان دهنده اتاق گاز، بسيار گيراست و تاثير دراماتيک عميقی دارد. در این صحنه نازی‌ها زنان را در اتاق گاز کرده و در حالی که آنها وحشت زده منتظر جاری شدن گاز از دوش‌ها هستند، با جاری شدن آب به جای گاز، همه غافلگير می‌شوند. اگرچه ژورا هرز (Juraj Herz) فيلمساز چک بعدها ادعا کرد که اسپيلبرگ اين صحنه را از فيلم او گرفته است.


تم ديگری که در موسيقی اين فيلم وجود دارد تم «يادبود» (Remembrance) است که آن هم در واقع مثل تم اصلی گسترش يافته يک نت است. درون‌مايه اين تم، تاکيد بر فاجعه هولوکاست و گرامی داشت آن از منظر بازماندگان آن است. قطعه‌ای رمانتيک که نمايانگر اوج هنرنمايی ارکستر ويليامز و هم‌نوايی سازهای زهی است.

تم‌های موسيقی فهرست شيندلر بسيار ساده است و از پيچيدگی‌های معمول کارهای ويليامز، خصوصا در پارک ژوراسيک و جنگ ستارگان در آن خبری نيست. درست مثل سبک تصويری اسپيلبرگ در اين فيلم که بسيار ساده و مستند گونه است و از خودنمايی‌های تکنيکی و حرکت‌های مقهور کننده و پيچيده دوربين و کرين در آن خبری نيست.

به جای مارش‌های عظيم و باشکوه موسيقی فيلم‌های جنگی يا موسيقی پرحجم و تهييجی از نوع ايندياناجونز، ويليامز بر موسيقی‌های ملوديک آرام و ملايم تکيه کرده است. موسيقی‌ای که عواطف و احساسات قربانيان و عذاب و دردو رنجی را که می‌کشند به خوبی منتقل می‌کند.

موسيقی فهرست شيندلر اساسا برای سازهای زهی نوشته شده و در اين ميان سازهای بادی نقش فرعی و پشتيبانی کننده ايفا می‌کنند، جز کلارينت که استفاده از آن در قطعه نيروی کار شيندلر (Schindler workforce)، آن را به موسيقی عبری نزديک‌تر ساخته است.

يهوديان گتوی کراکو، کارگران کارخانه شيندلر

استفاده از آوازهای کر نيز يکی ديگر از ويژگی‌های موسيقی فيلم فهرست شيندلر و نشانه تبحر جان ويليامز در بهره‌گيری از موسيقی فولکلوريک و آوايی بومی در موسيقی فيلم است که قبلا نمونه‌های درخشانی از آن را در موسيقی فيلم‌های ويولون زن روی بام و دور و دورتر شنيده‌ايم. قطعه قربانی (Immolation) يک قطعه کرال پرشور، زيبا و افسون کننده است.

حضور ويولون در موسيقی فهرست شيندلر بسيار برجسته و چشمگير است و برای ايجاد حالت‌ها و لحن‌‌های مختلف به کار رفته است. شايد هيچ ساز ديگری به اندازه ويولون و هيچ نوازنده ديگری مانند ايزاک پرلمن نمی‌توانست اين حس تلخ و تراژيک را تا اين حد قدرتمند منتقل کند.

موسيقی جان ويليامز در فهرست شيندلر، قطعات کلاسيک و سمفونيک زيبايی است که جدا از فيلم نيز ارزش هنری خود را حفظ می کنند.

موسيقی ويليامز همدردی تماشاگر را با وضعيت دردبار يهوديان فيلم برمی‌انگيزد و او را از نظر عاطفی عميقا درگير سرنوشت آنان می‌سازد. تماشاگر فهرست شيندلر نمی‌تواند نسبت به ستم و بی‌رحمی‌ای که بر روی پرده می‌بيند، بی‌تفاوت باشد، حتی اگر در واقعيت تاريخی شيندلر و پديده هولوکاست ترديد داشته باشد.