موسيقی فيلم "زد"

پرويز جاهد

فيلم زد و موسيقی آن برای بسياری از ايرانيان فيلمی نوستالژيک است وخاطره روزهای انقلاب را در ذهن آنان زنده می‌کند چرا که نمايش اين فيلم سال‌ها در ايران ممنوع بود و تنها به خاطر باز شدن فضای سياسی ايران در آستانه انقلاب اجازه نمايش گرفت و پس از آن بارها اکران شد.

زد ساخته کوستاگاوراس فيلمساز يونانی الاصل و موسيقی آن نيز ساخته ميکيس تئودوراکيس آهنگساز بزرگ يونانی و سازنده موسيقی فيلم‌های حکومت نظامی و زوربای يونانی است. زد(Z) در زبان يونانی« او زنده است» معنی می‌دهد و اشاره به قتل گريگوری لمبراکيس نماينده چپ‌گرای پارلمان يونان دارد که در ۱۹۶۳ به دست نيروهای راست‌گرا در يونان صورت گرفت.

حادثه‌ای که پيامدهای خونينی در اين کشور داشت و منجر به کودتای نظاميان و روی کار آمدن حکومت سرهنگ‌ها در يونان و ديکتاتوری هفت ساله آنان شد. فيلم زد که در سال ۱۹۶۹ ساخته شد يک تريلر سياسی و درامی پرقدرت درباره اين دوره تاريخی است و ماجرای ترور سازماندهی شده لمبراکيس و حوادث بعدی آن را پی می‌گيرد.

گاوراس در زد هوشياری و تعهد سياسی روشنفکران اروپائی را با سبک فيلم های تريلر آمريکائی درهم می‌آميزد که نتيجه آن فيلمی تکان‌دهنده و افشاگرانه است. فيلمی که به بررسی رابطه قدرت و فساد سياسی می‌پردازد. اگرچه ضعف‌های آن نيز آشکار و آزاردهنده است از جمله تقسيم بندی‌های کليشه‌ای آدم‌ها به دو دسته خوب و بد و شعاری بودن بيش از حد لحن فيلم. اينکه همه فاشيست‌ها و نظاميان، چاق، کچل، زشت و بد جنس‌اند و کمونيست‌ها، شيک، جذاب، عاطفی و دوست داشتنی‌اند. به علاوه استفاده بيش از حد گاوراس از زوم‌های سريع اگرچه حس مستند بودن فيلم را تقويت می‌کند ولی تکرار آن آزاردهنده است.

گاوراس فيلم را در الجزاير و با سرمايه فرانسوی ساخته اما ارجاعات زيادی در فيلم وجود دارد که آن را به يونان و حوادث خونين اين کشور مرتبط می‌سازد. با اينکه نامی از يونان برده نمی‌شود اما يونيفورم نظاميان يونانی است، نام بسياری از کاراکترها نيز يونانی است و موسيقی فيلم که ساخته تئودوراکيس است بيش از هر چيز بر يونانی بودن آن تاکيد دارد. به علاوه آوردن اين جمله در تيتراژ آغاز فيلم مبنی بر اينکه شباهت ماجراها و شخصيت‌های اين فيلم به رويدادها و آدم‌های واقعی عمدی است، تاکيد مشخصی است بر ارتباط فيلم با واقعيت تاريخی سرزمين يونان. يونانی که روزگاری مهد آزادی و دمکراسی بود و بعد گرفتار ديکتاتوری و فاشيسم شد و فيلم زد مکانيسم اين سيستم فاشيستی را در سرکوب مخالفان سياسی اش به خوبی نشان می دهد. در واقع گاوراس با دراماتيزه کردن حوادث و رويدادهای واقعی و تاريخی يونان و نام نبردن از اين کشور به فيلم جنبه‌ای فراملی و جهانی داده که قابل تعميم به موقعيت بسياری از کشورهای غير دمکراتيک و ديکتاتوری است. به همين دليل واسيلی واسيلی کوس نويسنده رمان زد که فيلم بر اساس آن ساخته شده، در جایی گفته است که آدم‌های بسياری از سرزمين های مختلف به او گفته‌اند که داستان زد به موقعيت کشور آنها شبيه است و آنها با آدم‌ها و رويدادهای آن همذات پنداری می‌کنند.

موسيقی فيلم زد ترکيبی از قطعات آوازی و ارکسترال است که بر روی دو محور تراژدی و حماسه بنا شده. حماسه مبارزه عليه ديکتاتوری و فاشيسم و تراژدی مرگ قهرمان آن يعنی گريگوری لمبراکيس. به علاوه تاثير موسيقی فولکلوريک سرزمين يونان بر موسيقی اين فيلم آشکار است و اين يکی از ويژگی‌های اصلی آثار تئودوراکيس است. تئودوراکيس که خود رهبر و يکی از بنيان‌گذاران جنبش جوانان لمبراکيس بود که پس از ترور لمبراکيس در يونان تاسيس شد و ارتباط حسی و عقيدتی تنگاتنگی با موضوع فيلم و کاراکتر اصلی آن داشت، تمام تجربه عاطفی و شخصی‌اش را در موسيقی اين فيلم به کار بست.

به گفته تئودوراکيس وقتی گاوراس اين فيلم را می‌ساخت او در تبعيد در زاتونا بود و گاوراس نتوانست فيلمنامه فيلم را به دست او برساند. بنابراين تئودوراکيس بر اساس موضوع و تم فيلم، قطعاتی نوشت که گاوراس و تهيه کننده فرانسوی فيلم از ميان اين قطعات، تعدادی را بر اساس فضا و حال و هوای فيلم برگزيدند. هنگامی که تئودوراکيس بعد از آزادی از زندان و تبعيد در ۱۹۷۰ فيلم را به همراه گاوراس و ايو مونتان در پاريس بر روی صحنه ديد، به شدت تحت تاثير آن قرار گرفت و سليقه گاوراس را در انتخاب اين قطعات ستود.

برنامه موسیقی فیلم زد را اینجا بشنوید.