اسلامی کردن علوم انسانی

اکبر گنجی

۸-۲- اسلامی کردن علوم انسانی: اسلامی کردن علوم انسانی یکی از ارکان انقلاب فرهنگی بود. غلام‌عباس توسلی درباره‌ی اسلامی کردن علوم انسانی می‌گوید که افرادی چون آیت الله محی الدین حائری شیرازی و منیرالدین حسینی فشار می‌آوردند که این علوم باید اسلامی شوند. درنهایت کمیته‌ای با شرکت آیت الله جوادی آملی، آیت الله محمدی گیلانی، عبدالکریم سروش، جلال الدین فارسی و علی شریعتمداری و توسلی تشکیل می‌گردد. توسلی گفته است:

«پیش آیت الله مشکینی رفتیم و صادقانه گفت ما نمی‌دانیم جامعه شناسی چیست. فقط دکتر شریعتی را می‌شناسیم و کتاب‌های ایشان را خوانده ایم. ایشان حرف‌های خوبی زده ولی حدیث کم استفاده کرده است. [در قم] با آقای مصباح یزدی آشنا شدیم. آقای مصباح در مناظره با کیانوری خوش درخشیده بود و مورد توجه قرار گرفته بود. قبل از آن زیاد ایشان را نمی‌شناختند. ما با ایشان صحبتی کردیم که چه کنیم. ایشان هم گفت من ۹۵ درصد حرف‌های شما را قبول دارم و تنها پنج درصد جای کار دارد. ایشان پیشنهاد جلسات مفصلی داد و طرحی هم نوشت و به ستاد داد و گفت ارزش این طرح حدود ۱۵میلیون تومان است.

قرار شد استادان و روحانیون جلسات مفصلی هم در تهران و هم در قم داشته باشند. پنج رشته جامعه شناسی، اقتصاد، روان شناسی، حقوق و تعلیم و تربیت را انتخاب کردیم که آقایان معتقد بودند رشته‌های دیگر مشکلی ندارد اما این پنج رشته باید اصلاح شود. کمیته وحدت حوزه و دانشگاه تشکیل شد که کارش مطالعه روی این پنج رشته بود. از طرف ستاد من بودم و از طرف حوزه آقای مصباح یزدی. در تهران در دانشگاه الزهرا جلساتی تشکیل شد.

ترتیب جلسات این بود که استادان درباره رشته‌ها حرف می‌زدند و آقای مصباح یزدی نظرات اسلامی درباره مباحث مطرح شده را می‌گفتند. بعد رفتیم قم حدود ۳۰-۴۰ نفراز استادان انتخاب کردیم و هر هفته از صبح شنبه یا غروب یکشنبه در قم بودیم و در جلسات شرکت می‌کردیم. فرآیند خسته کننده‌ای بود. اما در نهایت متوجه شدم آقای مصباح یزدی و دوستانشان می‌خواستند بفهمند جامعه شناسی و سایر رشته‌های علوم انسانی چیست.

می‌خواستند طلاب «مدرسه در راه حق» با این رشته آشنا شوند. به همین خاطر بود که در حالی که من معتقد بودم باید مسائل اختلافی را طرح کرد و به تفاهم رسید، آقایان از ما می‌خواستند از الف تا یای هر رشته را کنفرانس بدهیم. بعضی از رندان چپ هم با آنها همراهی می‌کردند. در نتیجه ۳۰ سمینار برگزار شد.[در این جلسات] پرسش و پاسخ انجام می‌شد و در نهایت آقای مصباح یزدی اظهارنظر می‌کرد. اظهارنظرهای ایشان هم بیشتر منفی بود تا جامعه شناختی.

این جلسات تا آستانه بازگشایی دانشگاه‌ها ادامه داشت که من فکر کردم این جلسات نتیجه‌ای ندارد. اما آقایان اصرار داشتند شما باز هم بیایید و بحث‌ها را ادامه بدهید. اما من دیگر ادامه ندادم...نتیجه آن شد که تعدادی دروس که به نظرمان جای شان خالی بود و گنجاندن آنها در برنامه درسی عملی بود و اسلامی نامیدن شان معنا داشت را به دروس اضافه کردیم مانند اخلاق اسلامی با خانواده در اسلام. این در وضعیتی بود که جریانی می‌خواست تمام دروس و تمام رشته‌ها را اسلامی کند...ما هم سمیناری در قم برگزار کردیم و در خود فیضیه بحث کردیم و از علوم انسانی دفاع کردیم. آقای محفوظی نامی‌جواب من را داد و دنبال ایشان تکبیر فرستادند.

من فکر کردم اینجا جایی است که باید حرف بزنم که اگر حرف نزنم کار از کار گذشته است. به هر حال صحبت کردم و حرف‌هایم به رغم آنکه طرف مقابل را برآشفت اما تاثیر گذاشت. از جلسه که بیرون آمدیم آقای مجتهد شبستری به من گفت شما خیلی جسارت به خرج دادی...ما در حال برنامه ریزی بودیم عده‌ای می‌گفتند دانشگاه‌ها باید ۱۰ سال بسته باشد چون تغییر آن خیلی طول می‌کشد. می‌گفتیم چرا؟ می‌گفتند چون در چین انقلاب فرهنگی ۱۰ سال طول کشیده است...[دکتر سروش] در سالگرد ستاد انقلاب فرهنگی سخنرانی خوبی کردند و در دفاع از علوم انسانی خیلی مستدل و فکری سخن گفتند. ایشان حتی از من هم تندتر سخن می‌گفت و صریحا استدلال می‌کرد که علوم انسانی، علم هستند و علم را نمی‌شود دستکاری کرد. اما ایشان هم مورد حمله و هجمه بود به طوری که بعد از آنکه کار ستاد پایان یافت و دانشگاه‌ها باز شد ایشان در ستاد نماند و بیرون آمد.»⁹⁴

سروش توضیح داده است که از ابتدا پروژه ی اسلامی کردن علوم انسانی را ناممکن می‌دانست. به همین دلیل پس از تعطیل شدن دانشگاه‌ها مصاحبه‌ای مفصل در ۱۶ قسمت با هفته نامه‌ی سروش درباره‌ی «موضوع، روش، اعتبار، مسائل و مشکلات علوم انسانی و تفاوت آنها با سایر شاخه‌های معرفت» داشت که بعدها کل آن در سال ۱۳۶۵ در کتاب تفرج صنع تجدید چاپ شد⁹⁵. سروش در این گفت‌و‌گوها درباره‌ی علوم اجتماعی می‌گوید:

«علوم انسانی علومی‌ هستند که رفتارهای جمعی و فردی و ارادی و غیر ارادی و آگاهانه و ناآگاهانه ی انسان را به قالب نظم‌های تجربه پذیر می‌ریزند.»⁹⁶

به این ترتیب او برآن است تا از طریق «نظم‌های تجربه پذیر» عینیت و علمی‌بودن علوم انسانی را حفظ و حد و مرز آن را با انسان شناسی دینی- اسلامی نشان دهد. سروش با طرح آرای ماکس وبر، رابرت جرج کالینگ وود، ویتگنشتاین، پیتر وینچ، به طرح مکتب تفهمی ‌می‌پردازد. او با رد نظرات پوزیتیویست‌ها، مقام داوری (context of justification) را از مقام گردآوری (context of discovery) متمایز می‌سازد و بر این نکته انگشت می‌گذارد که علمی‌بودن علوم انسانی ناشی از مقام داوری است که در آن مرحله، تجربه داور علم است، نه دین و مذهب و ایدئولوژی.

اما در مقام گردآوری، فرهنگ و ایدئولوژی و ارزش‌ها و غیره بر فرایند تولید دانش موثرند. بدین ترتیب، برساختن علوم اجتماعی اسلامی ناممکن است. برای این که «تجربه» داور نظریه‌هاست، نه هیچ چیز دیگر. در اینجا ما به درستی یا نادرستی آرای سروش کاری نداریم، فلسفه‌ی علم پوپری‌اش هم محل نزاع ما نیست، مسأله این است که او از ابتدأ اسلامی کردن علوم انسانی را ناممکن به شمار می‌آورد.

پروژه‌ی اسلامی کردن علوم اجتماعی از ابتدأ به آیت الله مصباح یزدی واگذار شد که پس از سه دهه کوشش و هزینه کردن مبالغ بسیار از بیت المال مسلمین هیچ نیتجه‌ای نداشت و نمی‌توانست داشته باشد. عبدالکریم سروش در ۲۶ خرداد ۱۳۶۰، در اولین سالگرد تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی، طی یک سخنرانی در تهران تحت عنوان «علوم انسانی در نظام دانشگاهی» به موضوع اسلامی کردن علوم انسانی پرداخت و گفت رشد علوم انسانی باید آزاد باشد و فلسفه و مذهب را نمی‌توان جایگزین علوم انسانی کرد.

سروش در این سخنرانی، هم به پروژه‌ی اسلامی کردن علوم اسلامی توسط مصباح یزدی حمله می‌برد، هم رویکرد رضا داوری و همفکرانش را نادرست می‌شمارد. مصباح یزدی را کسی معرفی می‌کند که می‌خواهد فلسفه‌ی فیلسوفان مسلمان را جایگزین علوم انسانی کند. رضا داوری را هم فردی معرفی می‌کند که می‌خواهد فلسفه‌ی الحادی اگزیستانسیالیستی هایدگر را به جای علوم انسانی تدریس کند. می‌گوید:

«آموزش‌های شریعت (یعنی آنچه در روایات و در قرآن آمده است) مستقیماً هیچ علم تجربی- انسانی را فراهم نمی‌آورد...علم انسانی علم تجربی‌ست، نه فلسفه است و نه دیانت... نمی‌خواهیم در این سرزمین مذهب ترمز علم باشد...شریعت باید به منزله‌ی یک چراغ پر نور عمل کند نه به منزله‌ی یک ترمز بازدارنده و رکود دهنده...اگر یک صفت در علم قابل قبول است بی وطن بودن و وحشی بودن آن است. علم نمی‌باید تعلق وطنی داشته باشد...اگر کسانی گمان کنند که ستاد انقلاب فرهنگی یا هر سازمان دیگری - رسمی‌یا غیر رسمی- قادر به خلق علم‌اند و می‌توانند دستور دهند تا علمی‌ سبز بشود از علم ناشناسی است. چنین چیزی امکان ندارد...علم یک باغچه نیست که خود شما هر چه خواستید در آن بکارید....

هیچ قدرتی نمی‌تواند فرمان برای خلق علم خاصی بدهد...چیزی را اگر نمی‌توان سوسیالیزه کرد همان علم است. به کسی نمی‌توان گفت که فقط همین قدر فکر کن که جیره‌ی تو همین است. علم در مرحله‌ی تولید تقسیم بردار و تضییق بردار نیست...نمی‌توان کمیته‌ای را گماشت و عده‌ای را مأمور کرد که بنشینند قبل از این که علم به مرحله‌ی توزیع و مصرف برسد بسنجند و ببینند کجایش درست و کجایش دروغ است و بعد اجازه بدهند که به بازار فرستاده شود...اسلامی کردن علوم انسانی به این نیست که روایاتی بر آن‌ها بیفزائیم، این نیست که روایاتی را بخوانیم و از آنها چیزهایی را در زمینه‌ی روان شناسی و... استنباط کنیم، این نیست که از آیات قرآن و روایات استخراج علوم کنیم، این نیست که فلسفه‌ی گذشته‌ی خودمان یا فلسفه‌ی اگزیستانسیالیستی معاصر را (آن‌هم نوع الحادی و یا لائیک آن را) به جای علوم انسانی تدریس کنیم. این کارها نشدنی و بی سود است»⁹⁷.

سروش در سال بعد، خرداد ۱۳۶۲، در سالگرد تأسیس ستاد انقلاب فرهنگی، دوباره به سراغ این موضوع می‌رود و از نو مصباح یزدی و رضا داوری و پیروانشان را افرادی قلمداد می‌کند که به دنبال کار محال رفته اند و می‌خواهند علوم انسانی را اسلامیزه کنند. می‌گوید:

«بالاخره باید تصمیم گرفت که ما علم تجربی انسانی داریم یا نداریم. آیا مسائلی وجود دارند که جز با روش‌های علوم تجربی انسانی حل نمی‌شوند؟ اگر داریم، آن وقت به جای این علم تجربی نمی‌توان فلسفه گذاشت؛ باید همان علم تجربی گذاشت...مشاهده می‌کنم که کسانی با علوم انسانی مخالفت می‌کنند اما به جای علوم انسانی می‌خواهند فلسفه بگذارند و اسمش را هم علم انسانی بگذارند.»⁹⁸

او سپس سودای دیکتاتوری ایجاد کردن در علوم انسانی را رد می‌کند و آن را در تعارض با سرشت این علوم جلوه می‌دهد. می‌گوید:

«کسی نمی‌تواند از ظهور فکر جلوگیری کند و کسی «نمی‌تواند» به دیگران بگوید که شما ابراز نظر نکنید...معرفت وحشی و گریزپاست و از بیرون جز با معرفت تحدید نمی‌شود...رشد علم به سان رشد یک جنگل خودروست، نه مانند آراستن یک باغچه یا ساختن و زینت کردن یک خانه...معرفت و فکر ذاتاً آزادند و از جایی و کسی غیر همجنس خود دستور نمی‌گیرند. بر اندیشه‌ها جز اندیشه‌ها فرمان نمی‌رانند.

اگر در عرصه‌ی سیاست دیکتاتوری مسیر است در عرصه‌ی علم چنین نیست. برپا کردن دیکتاتوری علمی، عملی تناقض آمیز است؛ هوس محال نکنیم...این هوس محال را باید از سر بیرون کرد که «ما می‌خواهیم علم را بازسازی کنیم یا محدود کنیم»...درین جا، به منزله‌ی عضو ستاد انقلاب فرهنگی، این را به شما عرض می‌کنم- تا اگر در ذهن کسانی این پندار وجود دارد آن را حتما محو کنند - که هیچ گروهی به تنهایی، چه رسد به فردی، قادر نیستند که بنشینند و تصمیم بگیرند که دانشی را در این عالم خلق و تولید کنند و به دیگران عرضه کنند، اگر هم چنین کاری کنند این خلق دانش نیست.

این فقط افکندن قطره‌ای است در زمینی بسیار بزرگ، که امکان دارد بر ان قطره‌هایی دیگر افزوده شود...این که کسی گمان کند که با به وجود آوردن یک ذره و یک قطره، قادر به خلق علمی‌ در این عالم است، علامت ناآشنایی او با هویت دانش است»⁹⁹.

سروش از زوایای گوناگون به مدافعان اسلامی کردن علوم انسانی تجربی حمله می‌برد. می‌گوید:

« اگر کسی یا کسانی بنشینند به این بگویند هیس، به آن بگویند هیس، تو هیچ چیز مگو، حواس من پرت می‌شود، شما سخن نگوئید که ذهن جامعه‌ی علمی ‌آشفته می‌شود، این آدم‌ها اگر کاری باید بکنند، انقلاب در تفکر خودشان است، اینان باید فکر خودشان را عوض کنند. این چنین نمی‌توان در علم انقلاب کرد. برای این که دیکتاتوری علمی‌مسیر نیست. برای این که دستور دادن از بالا برای علم میسر نیست و برای این که اکتشاف، و کاشف شدن، فرمول ندارد...تفکر و ابتکار وقف هیچ عصری و هیچ نسلی نیست. از دستاوردهای همگان باید بهره جست. هیچ کس را نباید از زیر و رو کردن بنیان‌های بلند و رفیع معرفتی ناتوان پنداشت.»¹⁰⁰

در بخش دیگری از همین سخنرانی، علم و دموکراسی را به عنوان دو بازی قاعده‌مند معرفی می‌کند و می‌گوید:

«رشد آزاد علم، از مهم‌ترین علائم دموکراسی و بلکه از بهترین ضامنهای دموکراسی است. فرق است بین این که بگوئیم حق در آستین ماست با این که بگوییم حق، در تضارب آرا، مکشوف می‌شود. اولی موجب این می‌شود که دیگران را به تعبد و تسلیم فرا خوانیم و دومی‌ به دعوت و توصیه به اندیشه و انتقاد، منتهی می‌شود. اولی پی ریزی دیکتاتوری می‌کند و دومی ‌معماری دموکراسی. وقتی قبول کردیم حق نزد هیچ کس نیست بلکه امری ست که در عرصه‌ی مشارکت جمعی متولد می‌شود، آنگاه به مشارکت همگان تن در خواهیم داد. این امر، در حکومت‌ها و نظام‌های دینی هم صادق است.»¹⁰¹

او در این سخنرانی از رشد آزاد علوم تجربی طبیعی، علوم انسانی تجربی، فلسفه و دین دفاع می‌کند و تابع کردن هر یک از این معارف را نامکن قلمداد می‌نماید. او برای دلخوشی مدافعان اسلامی کردن دانشگاه‌ها، از مفهوم «دانشگاه اسلامی» استفاده می‌کند، اما می‌گوید، دانشگاه اسلامی یعنی دانشگاهی که در آن‌ها آزادی کامل وجود دارد و متفکران آزادانه آرای خود را طرح می‌کند:

«دانشگاه اسلامی که مطلوب ماست و می‌کوشیم همه با هم و به یاری خدا آن را بنا کنیم، دانشگاهی است که در آن علم به قوی‌ترین و غنی‌ترین نحوی وجود دارد و در کنار آن فلسفه ی علم، متافیزیک و عرفان و معرفت دینی هم وجود دارند - آن هم در یک فضای آزاد علمی ‌و آمیخته با نقادی علمی ‌و با چشمی‌ بر نیازها و توأم با پخش و عرضه‌ی این اندیشه‌ها و همراه با جدی گرفتن و ارج نهادن بازی علمی ‌و بیرون کردن همه‌ی کسانی که توانایی و لیاقت و آهنگ این بازی را ندارند و بهره جستن از همه‌ی کسانی که سخن شنیدنی دارند و پذیرفتن حکومت تقوا و غم‌خواری حقیقت و ازادی در کنار هم.»¹⁰²

ما به فلسفه‌ی علم مقبول سروش کاری نداریم، به دیدگاه‌های فلسفی و دینی او هم کاری نداریم، مسأله این است که آیا سروش یکی از فرماندهان اسلامی کردن علوم انسانی و اجتماعی بود یا نه؟ برای پاسخ این پرسش باید به سخنرانی‌ها، مصاحبه‌ها، مقالات و کتاب‌های او رجوع کرد و به طور مستند نشان داد که آیا در آنها اثری از سودای ناممکن اسلامیزه کردن علوم انسانی وجود دارد یا نه؟ به عنوان نمونه سیمای جمهوری اسلامی اخیراً میزگردی از آن زمان را به نمایش گذارد که سروش در آن گفته است:

«از ابتدایی که فریاد انقلاب فرهنگی در این مرز و بوم برخاست و دانشجویان متعهد و دوراندیش ما خواستار آن شدند که دانشگاه‌ها هم‌گام با انقلاب اسلامی ایران حرکت کنند، از همان ابتدا آن‌چه در ذهن و ضمیر و بر زبان دانشجویان بود و خواست همه‌ی ملت انقلابی ما بود، این بود که دانشگاه‌ها می‌باید سراپا عطر و بوی اندیشه‌ی اسلامی را به خودشان بگیرند و این گلستان، گلستان معطری باشد که هرگاه کسی و جوینده‌ای وارد آن می‌شود، از همان ابتدا مشامش به این بوی دل‌نواز عطرآگین شود.»

«اسلامی کردن دانشگاه‌ها» چندین معنا می‌تواند داشته باشد. اول- اسلامی کردن ساختمان‌ها. گرچه در عرف از چیزی به نام «معماری اسلامی» سخن گفته می‌شود، اما واقعیت این است که چیزی به نام «معماری اسلامی» وجود ندارد. آنچه هست، معماری «معماران مسلمان» است، نه چیزی دیگر. ضمن آن که اساساً هیچ طرحی برای تغییر معماری ساختمان‌های دانشگاه‌ها هیچ گاه وجود نداشته است. سرعت تغییر ساختمان‌ها در دوران جمهوری اسلامی آن قدر بالاست که از «سنت» چیزی باقی نمی‌گذارد.

دوم - اسلامی کردن افراد. دین‌دار کردن اجباری معنای محصلی ندارد. چون دین‌داری امری ایمانی- و در مواردی معرفتی- است. هیچ کس به درون دیگری راه ندارد. پس تنها چیزی که باقی می‌ماند، پیاده کردن اجباری «اسلام فقاهتی» است. این امر از ابتدای انقلاب شروع شد و قبل از انقلاب فرهنگی به پیش روی خود ادامه داد. به عنوان مثال، وقتی حجاب اجباری شد و گروهی از زنان در اعتراض به تظاهرات پرداختند، برخی گروه‌های چپ آنان را «دار و دسته‌ی اشرف پهلوی» قلمداد کردند. جمهوری اسلامی در تحمیل این سبک زندگی (اسلام فقاهتی بنیادگرایانه) کاملاً شکست خورده و هر سال باید همه‌ی نیروهای خفیه‌ی خود را بسیج کند تا جوانان مجبور به رعایت ظاهری طرز لباس پوشیدن مقبول فقها شوند.

سوم- اسلامی کردن علوم انسانی. سخنان نقل شده‌ی از سروش، به هیچ وجه به معنای اسلامی کردن علوم انسانی نیست که با «فلسفه‌ی علم پوپری» وی نمی‌خواند. این سخنان حداکثر به این معناست که معارف اسلامی هم باید در کنار علوم تجربی طبیعی و انسانی، فلسفه و عرفان و... در دانشگاه‌ها حضور داشته باشد. از سوی دیگر، اندیشه‌ی اسلامی، همچون هر اندیشه‌ی دیگری، فاقد عطر و بوست. ناقدان محترم باید توجه داشته باشند که محل نزاع این بخش، «اسلامی کردن» علوم انسانی است، نه چیزی دیگر.

مدعای نوشتار حاضر این است که سروش از بدو بازگشت به ایران، تدریس فلسفه‌ی علم را آغاز کرد (کتاب علم چیست؟ فلسفه چیست؟ و فلسفه‌ی تاریخ او پیش از انقلاب انتشار یافتند. کتاب دانش و ارزش هم در سال ۱۳۵۸ انتشار یافت). مطابق فلسفه‌ی علمی‌ که مقبول اوست، علوم انسانی در علم بودن، با علوم تجربی طبیعی تفاوتی ندارند. اگر فردی فلسفه‌ی علم پوپر را به همه‌ی حوزه‌های معرفتی- از جمله دین- تعمیم دهد، کل معارف بشری- از جمله دین- به حدس‌ها و ظن‌های ابطال نشده تبدیل می‌گردند.

البته روشن است که سروش امروز، سروش دیروز و پری‌روز نیست، چه رسد به سروش سال‌های ۵۷ الی ۶۳ . تجربه‌ی اسلام فقاهتی بنیادگرایانه، همه را تغییر داد. محل نزاع این نیست که سروش در سال‌های اول انقلاب سخنان و مدعیات کنونی را طرح می‌کرد یا نه؟ محل نزاع این بود که آیا سروش پروژه‌ی «ناممکن» و «محال» اسلامی کردن علوم انسانی را دنبال می‌کرد یا نه؟ محل نزاع این است که در نزاع بر سر اسلامی کردن علوم انسانی و اجتماعی تجربی، سروش کجا ایستاده بود؟
پاورقی‌ها:

۹۴- رجوع شود به این‌جا

۹۵- عبدالکریم سروش، تفرج صنع، گفتارهایی در اخلاق و صنعت و علم انسانی، انتشارات صراط ، صص ۵-۱۸۹.

۹۶- پیشین ، ص ۲۴.

۹۷- پیشین، صص ۱۹۰-۲۰۲.

۹۸- پیشین ، ص ۲۲۴.

۹۹- پیشین، صص ۲۰۶-۲۱۰.

۱۰۰- پیشین، صص ۲۱۳-۲۱۵.

۱۰۱- پیشین، ص ۲۲۱.

۱۰۲- پیشین، ص ۲۲۷.