خنده‌ی کارناوالی؛ نقد فرهنگ غالب

ایگور کریچتافوویچ
ترجمه‌ی حمید پرنیان

هنری برگسُن درباره‌ی معنی اجتماعی خنده بررسی دقیقی کرده است. وی، برخلاف افلاتون، کارکرد عمده‌ی خنده را بهبود جامعه می‌داند. فرد خندان همه‌ی معانی و مقاصدی که بیرون از گروه اجتماعی است را از دست می‌دهد. خنده به چیزی که انسان است یا می‌تواند با انسان در ارتباط باشد مربوط است. برگسن باور دارد که فرد منزوی و تنها هرگز نمی‌خندد.

برگسن می‌گوید: «ما بیش از یک فلسفه‌ی خنده داریم. هر تاثیری که امر کمیک می‌گذارد متضمن یک تناقض است. آن‌چه ما را می‌خنداند امر پوچی است که به شکلی واقعی تحقق یافته است، یعنی یک پوچی ملموس است. پوچی‌ای آشکار است که یک لحظه می‌پذیریم‌اش اما بعد بی‌درنگ برطرف‌اش می‌کنیم».

کمدی ضرورتن انسانی است (یعنی ما به افراد یا چیزهایی که آن‌ها انجام می‌دهند می‌خندیم)، خنده عملی مغزی است (یعنی ما باید از ابژه‌ی خنده فاصله‌ای عاطفی داشته باشیم تا بتوانیم بخندیم)، و خنده دارای کارکرد اجتماعی است. برگسن می‌گوید: «ما برای این‌که خنده را بفهمیم بایستی آن را در محیط طبیعی اش که همانا جامعه است قرار دهیم، خنده بایستی به نیازهای مشخصی از زندگی واکنش نشان دهد. خنده بایستی اهمیتی اجتماعی داشته باشد».

روابط منطقی ما را نمی‌خندانند. ما باید دنبال توصیف‌کردن روندی باشیم که با مشاهده‌ی امر پوچ آغاز می‌شود و با خندیدن پایان می‌پذیرد. برگسن نمی‌کوشد که توصیفی روان‌شناختی از خنده ارایه کند، بل خنده را یک «رفتار اجتماعی» می‌داند که کارکرد ویژه‌ای در جامعه دارد.

جامعه با کنترل‌کردن انگیزش‌های ضداجتماعی ما می‌خواهد زندگی اجتماعی را هرچه صلح‌آمیزتر کند؛ درام ما را مجبور می‌کند که خودمان را وارسی کنیم و هرچیزی را که مناسب جامعه نباشد پنهان کنیم. اما کمدی، برعکس درام، به گرایش‌های ضداجتماعی ما اشاره دارد و ما را دعوت می‌کند تا به آن گرایش‌ها بخندیم. بنابراین درام و کمدی، هر دوی‌شان، به جامعه خدمت می‌کنند و ما را تشویق می‌کنند تا آن گرایش‌های ضداجتماعی را اصلاح کنیم.

رابرت پروواین در یکی از پژوهش‌های تجربی‌اش از ۷۲ دانشجو خواست تا نشریه‌ی طنزی به دست بگیرند و یادداشت کنند که چه‌زمانی خندیده‌اند و آیا در تنهایی‌شان خندیده‌اند یا که در یک موقعیت اجتماعی. نتیجه نشان داد که بیش‌تر دانشجویان در موقعیت اجتماعی خندیده‌اند. پروواین هم مانند برگسن نتیجه می‌گیرد که خنده عملن در تنهایی و در نبودِ مخاطب زده نمی‌شود.

هنری برگسن

اما انتقادی هم می‌توان به نظریه‌ی برگسن ایراد کرد؛ اگر من جورابی را توی یخ‌چال بگذارم خنده‌دار است، در صورتی که جوراب انسان نیست. کوئیستلر می‌گوید خنده هیچ هدف خاصی ندارد، و هیچ ربطی به تنازع برای بقا ندارد. خنده، یک بازتاب منحصربه‌فرد است، که هیچ کارکرد زیست‌شناختی خاصی ندارد. خنده ما را از ترسی که از محدودشدن آزادی‌مان داریم رها می‌سازد.

چارلز داروین کالبد انسان و عضله‌های چهره‌ی میمون‌ها را بررسی کرده و صدای خنده‌ها را واکاویده است. برخی از صداها هستند که موجب جذب جنس مخالف می‌شود. صدای لذت و خوشی از صداهای ترس و وحشت خیلی متفاوت هستند. داروین می‌گوید در همه‌ی فرهنگ‌های انسانی لب‌خند نخستین مرحله از خنده است. بعد لب‌خند تبدیل به ابراز مستقلانه‌ی خوشی می‌شود.

گئورگ هگل مزاح را شکلی از اندیشیدن می‌داند. حتی اگر مزاح هیچ ایده‌ای نداشته باشد باز هم شامل تناقضات است و اجازه می‌دهد که ایده‌ها از طریق تناقضات بدرخشند و ابراز شوند. این تناقضاتِ بین واقعیت و نمود، همان وجه مشترک مزاح‌هاست.

میخاییل باختین

میخاییل باختین از شوخی‌های مردمی و شکل‌های خنده توضیحی فرهنگی می‌دهد. مصری‌ها اهرام ثلاثه را ساختند و یونانیان تیاتر را، اما فرهنگ مردمی کارناوال را ابداع کرد. خنده‌های کارناوالی و بزمی مهم‌ترین نقش را در تاریخ کمدی بازی می‌کنند. باختین می‌گوید که خنده دربردارنده‌ی تاریخ یک جامعه و هم‌چنین تصویری از دنیاست.

خنده، از دیدگاه باختین، رخ‌داد شدیدن پویایی است؛ هم‌زمان ذهن و جسم را به جنبش درمی‌آورد. خنده، تکانه‌ای است که هم بی‌پرواست و هم طغیانی است. این‌که می‌گویند «توفان خنده‌ها» تصادفی نیست. خنده وضعیتی ایستا نیست، بل وضعیت گذار است؛ و تمام افسون خنده به همین آنی‌بودگی‌اش است. خنده ما را از ناآزادی به آزادی گذار می‌دهد.

خنده‌ی کارناوالی هم متوجه‌ی بازی‌گران است و هم تماشاگران. یعنی خود بازی‌گر، تماشاگر نیز هست. کارناوال از زندگی روزمره جدا نیست؛ کارناوال را نباید رخ‌دادی دانست که فقط در روزهای تعطیل و در مناسبت‌های خاصی روی می‌دهد.

کارناوال، آیینی است که اجرا می‌شود تا فرهنگ غالب جامعه را به چالش بکشد

در واقع کارناوال، آیینی است که اجرا می‌شود تا فرهنگ غالب جامعه را به چالش بکشد. یعنی کارناوال آیین فرهنگ غالب و ستم‌گر نیست، بل آیینی است که به مردم تعلق دارد. به همین خاطر است که می‌تواند تاثیری ویران‌گرتر و ماندگارتر از انقلاب داشته باشد. مردم در کارناوال‌ها خود را نیز نقد می‌کنند.

خلاصه کنیم؛ خنده‌ی کارناوالی سنت را نمی‌پذیرد و به آینده نگاه می‌کند، با تمسخر و لودگی فرهنگ غالب را نقد می‌کند، تن در کارناوال به میدان اجتماعی می‌آید، و با آوردن تن به میدان اجتماعی، دیدگاه‌های الهیاتی را به چالش می‌کشد.