پرسش جهت‌دار

مریم اقدمی

در بحث‌های روزمره، یکی از اشتباه‌هایی که معمولاً اتفاق می‌افتد، پرسیدن سؤال‌های جهت‌دار است. یعنی سؤال‌هایی که از قبل پیش‌فرض‌هایی در آن‌ها وجود دارد.

در این نوع سؤال‌ها، سؤال‌کننده می‌خواهد طرف بحث را در موقعیتی پیچیده قرار دهد تا جوابی را که مورد نظرش است از او بگیرد. البته در بعضی موارد هم جهت‌دار بودن و پیش‌فرض داشتن این سؤال‌ها از روی عمد نیست. مثلاً ممکن است خواننده‌ای کامنت بگذارد: «شما نمی‌خواهید از سانسور نظرهای ما دست بردارید؟»

چنین سؤالی در واقع «یک» سؤال نیست و سؤالی مرکب است که از دو سؤال تشکیل شده است. این اشتباه که مغالطه «پرسش جهت‌دار» یا «پرسش مرکب» نام دارد، یک نوع سؤال فریب‌دهنده است. زیرا به چنین سؤالی دو جواب ممکن می‌توان داد؛ یعنی جواب مثبت یا منفی که به هر سؤالی از نوع «بله یا نه» باید داد.

حال در مثال سانسور نظرها فرض کنید، طرف مقابل جواب دهد «بله.» یعنی بله ما می‌خواهیم دست از سانسور نظرها برداریم.

معنی چنین جوابی آن است که تا حالا نظرها را سانسور می‌کردیم و از این بعد می‌خواهیم این کار را کنار بگذاریم.

حال بیایید جواب ممکن دیگر، یعنی جواب «نه» را هم در نظر بگیریم. جواب منفی به یک چنین سؤالی به این معنی است که «نه، ما نمی‌خواهیم از سانسور نظرها دست برداریم.»

در هر دو حالت کسی که سؤال از او پرسیده شده، به طور ضمنی تأیید می‌کند که سانسور نظرها واقعاً وجود دارد.

وضعیت پیچیده‌ای است. در واقع هر کسی که در مقابل یک چنین سؤالی قرار بگیرد، از قبل بازنده است. به این دلیل که به جای گفت و گو و بحث، در دام یک بازی زبانی افتاده است؛ یعنی سؤال طوری پرسیده شده که طرف بحث مجبور است پیش‌فرض مورد نظر سؤال‌کننده را تأیید کند.

دلیل به وجود آمدن چنین وضعیتی آن است که سؤال مورد نظر، یک سؤال مرکب است. یعنی سؤال‌کننده پیش‌فرضی را که دوست دارد، به همراه سؤال «بله یا نه» به صورت یک سؤال واحد می‌پرسد.

شکل درست چنین بحثی می‌تواند به این صورت باشد:«من فکر می‌کنم شما نظرها را سانسور می‌کنید. آیا نمی‌خواهید دست از این کار بردارید؟» در این ساختار طرف مقابل می‌تواند قبل از این‌که مورد سؤال واقع شود، پیش‌فرض را تأیید یا رد کند.

اما شکل بهتری که برای این سؤال‌های مرکب می‌توان در نظر گرفت، این است که آن‌ها را به صورت دو سؤال پرسید. یعنی سؤال کننده باید بپرسد: «آیا شما نظرها را سانسور می‌کنید؟ در این صورت آیا نمی‌خواهید دست از این کار بردارید؟»

در این شکل از سؤال، طرف مقابل فرصت پیدا می‌کند که به دو سؤال جدا از هم جواب دهد.

در مباحث حقوقی یا مثلاً مصاحبه‌های مطبوعاتی هم سؤال جهت‌دار و مرکب زیاد دیده می‌شود. مثال معروف این مغالطه به این صورت است که در دادگاه از متهم پرسیده می‌شود: «آیا شما هنوز هم همسرتان را کتک می‌زنید؟»

خب این سؤال کاملاً برای گیر انداختن متهم پرسیده شده است. زیرا همان‌طور که دیدیم هر جوابی که به این سؤال داده شود، چه مثبت و چه منفی، متهم با جواب دادن به آن مجبور است اعتراف کند که همسرش را کتک زده است.

در این موارد باید به سؤال‌کننده تذکر داده شود که سؤال خود را واضح بپرسد و فقط روی یک موضوع تمرکز کند.

راه مقابله با مغالطه «پرسش مرکب» آن است که به طرف مقابل نشان دهیم از پیش‌فرضی که در سؤالش هست، آگاهی داریم. بعد هم می‌توانیم سؤال او را به صورت دو سؤال جدا از هم جواب دهیم.

پس بر خلاف موضوعات حقوقی، در بحث‌های روزمره چنین مغالطه‌ای نمی‌تواند دردسرهای زیادی ایجاد کند.