جزء و کل

مریم اقدمی

یکی از اشتباه‌های استدلالی روزمره و رایج تعمیم خصوصیات اجزا‌ی مجموعه به کل آن مجموعه است. این استدلال در کامنت‌های بسیاری از وب‌سایت‌ها و وبلاگ‌ها دیده می‌شود.

در این نوع نقدها و نظرها با یک گزارش یا مقاله ضعیف، کل آن رسانه یا روزنامه زیر سوال می‌رود و آن ضعف به کل مجموعه تعمیم داده می‌شود.

این اشتباه استدلالی مغالطه «ترکیب» نام دارد و ساختارش به این شکل است: «تک تک اجزا مجموعه الف دارای خاصیت ب هستند. پس مجموعه الف دارای خاصیت ب است.»

یک مثال جالب از این مغالطه را می‌توان به این صورت بیان کرد: «همه موجودات زنده از سلول ساخته شده‌اند. سلول‌ها با چشم غیرمسلح قابل مشاهده نیستند. پس موجودات زنده با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند و نامرئی هستند.»

این مثال نشان می‌دهد که همیشه نمی‌توان با جمع خواص اجزا و قسمت‌های یک مجموعه، خواص کلی آن مجموعه را نتیجه گرفت.

در واقع گاهی مثل همین مثال سلول‌ها، از جمع شدن اجزا کنار هم خاصیت‌های جدیدی ظاهر می‌شوند که در تک تک قسمت‌ها وجود نداشتند.

نمونه این موضوع در مجموعه‌های انسانی ارزش افزوده‌ای است که در نتیجه‌ی کارهای تیمی به وجود می‌آید. یعنی تک تک اعضای یک تیم یا یک مجموعه انسانی که هدف مشترکی دارند، لزوماً افراد خوب و با خصوصیات ایده‌آل نیستند.

اما تیمی که از جمع شدن آن‌ها به وجود آمده است می‌تواند کارهای بزرگی مثل پرتاب یک فضاپیما به فضا انجام دهد؛ کاری که انجامش برای یک نفر غیرممکن است.

در مقابلِ چنین پیامدهای مهمی که از کنار هم قرار گرفتن اعضای یک مجموعه به وجود می‌آید، خواصی هم در کل تیم‌ها و مجموعه‌ها وجود دارد که لزوماً در مورد تک تک اجزا درست نیستند.

یعنی همان طور که خواص اعضا را نمی‌توان به کل یک مجموعه نسبت داد، ویژگی‌های مجموعه را هم نباید در مورد تک تک قسمت‌های آن صحیح دانست.

برای مثال، اگر یک سازمان یا شرکت تجاری اختلاس کرده باشد و به جرم فساد مالی محاکمه شده باشد، کسی نمی‌تواند نتیجه بگیرد تک تک اعضا آن شرکت فساد مالی دارند و کلاه‌بردار هستند.

این مغالطه، درست برعکس اشتباه استدلالی قبلی مغالطه «تجزیه» نام دارد و ساختارش به این شکل است: «مجموعه الف دارای خاصیت ب است. پس تک تک اجزا مجموعه الف دارای خاصیت ب هستند.»

به‌عنوان مثال اگر یک هواپیما بتواند از روی اقیانوس پرواز کند، نمی‌توان نتیجه گرفت که موتور جت آن هواپیما هم به‌طور مستقل می‌تواند پرواز کند و از روی اقیانوس رد شود.

با این‌حال شاید برخی مثال‌هایی در ذهن داشته باشند که درست برعکس این دو اشتباه استدلالی باشد و در‌واقع آن‌ها را تایید کند.

برای نمونه این ادعای درستی است که «تک تک سلول‌های بدن از اتم ساخته شده‌اند، پس بدن هم از اتم ساخته شده است.»

در‌واقع این مغالطه‌ها نشان می‌دهند، همه ویژگی‌ها را نباید به سادگی از جز به کل یا برعکس منتقل کرد. نکته مهم این است که یک حکم کلی در این موارد وجود ندارد و برای هر مورد باید بنا به شرایط خاص خودش استدلال کرد.

مغالطه‌های تجزیه و ترکیب بیشتر در استدلال‌های روزمره مشکل‌ساز می‌شوند، مثلاً بسیار پیش می‌آید که خصوصیات یک کشور یا شهر و منطقه را به تک تک مردم آن منطقه نسبت می‌دهند.

البته این مثال، اشتباه خیلی واضحی است که به راحتی تشخیص داده می‌شود. اما باید به استدلال‌های پیچیده‌تری که به جای برهان‌های درست، در‌واقع مغالطه هستند توجه بیشتری بکنیم.