اولین بزرگداشت عفو بین‌الملل درباره اعدام‌های ۶۷

عصر روز شنبه، هشتم شهریور برابر با ۳۰ اوت، یک گردهمایی با نام «۲۰ سال پس از کشتار زندانیان وجدانی در ایران» در ساختمان سازمان عفو بین‌الملل در آمستردام برگزار شد.

برگزاری این گردهمایی به منظور یادبود کشتار زندانیان سیاسی در ایران در سال ۱۳۶۷ و بررسی جوانب آن بود و سه برگزارکننده آن عبارت بودند از سازمان عفو بین‌الملل، رادیو زمانه، و کمیته یادبود قربانیان ۶۷.

در تابستان ۱۳۶۷ خورشیدی، به دستور مقامات جمهوری اسلامی، موجی از اعدام‌ها در زندان‌های شهرهای گوناگون ایران اجرا شد که بر پایه تخمین‌ها بین ۴۵۰۰ تا ۵۰۰۰ زندانی سیاسی در حد فاصل اوت ۱۹۸۸ (مرداد ۶۷) تا نزدیكی دهمین سالگرد انقلاب اسلامی در فوریه ۱۹۸۹ (بهمن ۶۷) به طور سیستماتیک حلق‌آویز یا تیرباران شدند.

زندانیان کشته‌شده بیشتر از هواداران سازمان مجاهدین خلق و گروه‌های چپ‌گرا یا شهروندانی بودند که به ظن هوادارای با این گروه‌ها دستگیر شده بودند.

جریان این کشتار با صدور حکمی از سوی آیت‌الله خمینی به اجرا گذاشته شد. زندانیان سیاسی زندان اوین تهران، گوهردشت کرج، عادل‌آباد شیراز، زندان رشت، زندان مشهد، فجر اهواز، یونسکو دزفول و شماری دیگر از زندان‌ها از جمله قربانیان این حکم بودند.

گروهی از زندانیان اصفهان با وساطت آیت‌الله منتظری، قائم‌مقام رهبر ایران در آن زمان که با این اعدام‌ها مخالفت کرده بود، از این موج اعدام‌ها جان سالم به در بردند.

شمار زیادی از اعدام‌شدگان در گورهای دسته‌جمعی در گورستان خاوران واقع در جنوب شرقی تهران (جاده مشهد، واقع در ۱۴ کیلومتری میدان خراسان) دفن شده‌اند. به خانواده‌ها و بازماندگان از سوی دولت ایران اجازه سوگواری، مشخص کردن قبور و برگزاری مراسم داده نمی‌شود.

برنامه گردهمایی با صحبت‌های خانم اَمَل فان هِیس، کارشناس خاورمیانه سازمان عفو بین‌الملل، آغاز شد.

وی توضیح داد که آیت‌الله خمینی در ژوئن سال ۱۹۸۸ خاتمه جنگ ایران و عراق را پذیرفت و پس از آن یعنی در پاییز ۸۸ بود که سازمان عفو بین‌الملل اطلاعاتی در ارتباط با کشتار در زندان‌های سیاسی ایران، از خانواده‌های قربانیان دریافت کرد.

خانم فان هیس ادامه داد: روز ۱۰ نوامبر ۸۸ سازمان ما اطلاعاتی در مورد یک نوجوان ۱۶ ساله مجاهد به نام حمزه و نوجوان ۱۷ ساله دیگری به نام مسعود دریافت کرد. مسعود به ۱۱ سال حبس در اوین محکوم شده بود؛ ولی بعداً هر دوی آن‌ها به شدت شکنجه و سپس اعدام شدند.

نامه‌ها و اطلاعات رسیده‌ی بعدی نشان می‌دهد که اعدام‌ها سیستماتیک و ۱۵ تا ۲۰ فقره در هر بار صورت می‌گرفته و در همه جای ایران، تهران، رشت، سنندج، مهاباد و ... صورت گرفته است. نام کودکانی با سنین ۱۴ سال در میان معدومان به چشم می‌خورد، از جمله آرزو، روزنامه‌نگار ۱۴ ساله.

پخش شبنامه، تظاهرات و دیگر فعالیت‌ها عمده اتهامات زده شده به معدومان بوده و بیشتر آن‌ها به دار آویخته شده‌اند.

از زندان دستگرد اصفهان می‌دانیم که هر بار لیستی از نام‌ها به زندان آورده می‌شد و افراد این لیست پس از آن مفقودالاثر می‌شدند. برخی از زندانی‌ها هم به‌خاطر فشارها خودکشی کرده بودند.

زنی به عفو بین‌الملل گفت که با دست، زمین گورستان خاوران را در جستجوی جسد شوهر اعدام‌شده‌اش می‌کنده و با ضرب و شتم مأموران روبه‌رو می‌شده است.»

این کارشناس عفو بین‌الملل افزود: «هنوز همه نام‌ها را نداریم و از هویت برخی افراد بی‌اطلاعیم. تا امروز هیچ تحقیق مستقلی در مورد این کشتار انجام نشده و مرتکبان هنوز رسماً شناسایی نشده‌اند و هیچ یک از مرتکبان محاکمه نشده‌اند.

از آن‌جا که شمار اعدامیان در ایران هم‌اینک نیز هر ساله رو به افزایش است برگزاری چنین یادمان‌هایی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. من برای شجاعت و استقامت بازماندگان و یادآوران این جنایات احترام ویژه‌‌ای دارم.»

در ادامه برنامه، فیلم مستندی پخش شد ساخته فعال ایرانی، حمید حمیدی.

مضمون آغاز این فیلم چنین بود: «آیت‌الله خمینی پیش از فتوای مرگ سلمان، رشدی فتوای دیگری نیز داده بود. این فتوا به قتل عام چندین هزار نفر انجامید. این فتوا در جهان ناشناخته ماند و به آن بی‌اعتنایی شد.»

در ادامه این فیلم مستند، با چند تن از بازماندگان مصاحبه‌هایی انجام شد.

مصاحبه‌شونده‌ای که در زندان رشت به سر می‌برده می‌گوید از ۹۰ نفری که در بند او بودند، ۸۱ نفر اعدام شدند و او از بازماندگان است.

صحنه‌های مصاحبه با صحنه‌هایی از سخنرانی یکی از مسؤولان جمهوری اسلامی به نام دکتر حسن عباسی که زمانی به عنوان صاحب نظر در ایران نام‌اش بر سر زبان‌ها بود، آمیخته می‌شود.

حسن عباسی در صحبت‌های خود رویدادهای آن سال‌ را توجیه می کند و می گوید کشته‌شدگان آن سال همه از مجاهدهایی بودند که در عملیات مرصاد به اسارت گرفته شدند.

در ادامه مستند گفته می‌شود که اوت ۸۸ زمان اعدام مجاهدین بود و ماه سپتامبر زمان اعدام چپ‌گراها. این مستند از دو روحانی به نام‌های نیّری و مبشری به عنوان قضات اصلی مرگ نام می‌برد.

خانواده‌های اعدام‌شدگان، گورستان خاوران را «بوستان خاوران» می‌نامند. به هیچ خانواده‌ای از محل دفن بستگانشان اطلاعی داده نشد.

برخی خانواده‌ها گورهای حدسی برای عزیزان خود درست کرده‌اند که مأموران انتظامی، هر چند وقت یک‌بار به گورستان می‌ریزند و قبرها را تخریب می‌کنند و درخت‌های کاشته‌شده را از ریشه درمی‌آورند.

پس از پخش فیلم مستند، گروه موسیقی چنگ متشکل از هنرمندانی از هلند و فرانسه، موسیقی سنتی اجرا کردند.

پس از آن سه تن از بازماندگان کشتار ۶۷ از هلند و آلمان به بازگویی خاطرات خود از دوره زندان پرداختند. یکی از شرکت‌کنندگان نیز خانمی بود که همسر و دو برادرش در زندان اعدام شده‌اند.

جهانگیر اسماعیل‌پور که از زندانیان چپ آن سال‌ها بوده و در میزگرد از هلند شرکت داشت، در پاسخ به سؤالی در مورد اقدامات انجام‌شده از سوی بازماندگان گفت:

«بگذارید اعتراف تلخی بکنم. ما با همکاری دسته‌جمعی مشکل داریم. باید وکلای مهمی در این رابطه پیدا کنیم. پیشنهاد می‌کنم عفو بین‌الملل پیش‌قدم بشود و ایرانیانی که می‌خواهند همکاری بکنند، بیایند و مدرک تحویل بدهند. شاید بتوانیم با جدیت و همکاری، مسؤولان این جنایت را مثل میلوشوویچ در لاهه ببینیم.»

اما یکی از مسئولان عفو بین‌الملل توضیح داد که این سازمان نمی‌تواند به عنوان طرف، وارد هیچ دعوای حقوقی شود: «این سازمان کاملاً بی‌طرف است و کار آن تنها گردآوری اطلاعات و بازگو کردن واقعیت‌ها است.»

در عین حال این سازمان از جمهوری اسلامی ایران می‌خواهد تا نام اعدام‌شدگان و اعدام‌کنندگان و مکان‌های دفن و دیگر اطلاعات را در اختیار این سازمان جهانی قرار بدهد و به خانواده‌ها اجازه سوگواری بدهد.

در پایان مراسم، جهان ولیان‌پور از اعضای هیأت نظارت رادیو زمانه سخنرانی کرد و گفت که زمانه خواهد کوشید به کمک ایرانیان آمستردام شهرداری این شهر را ترغیب کند که با برپا کردن یادمان قربانیان کشتار ۶۷ موافقت کند.

بر اساس طرح او با کسب مجوز شهرداری، ایرانیان هلند برای ساخت این یادمان مشارکت خواهند کرد.