«سن کیفری در قانون مجازات اسلامی مشخص نیست»

سیامک فرهی

بهنام زارع، نوجوانی که در سن 16 سالگی مرتکب قتل شده با رسیدن به هیجده سالگی در آستانه اجرای حکم اعدام قرار دارد. آخرین وضعیت پرونده وی را در گفتگو با وکیلش، محمد مصطفایی جویا شدم.

وضعیت پرونده‌ی ایشان به‌گونه‌ای است که هر آن و هر لحظه احتمال دارد که اولیای دم مجددا بیایند و اعلام بکنند که هیچ گذشتی نسبت به قصاص ندارند و ایشان اعدام بشوند. به این لحاظ که پرونده پس از آنکه به اجرای احکام ارسال شد، برای استیصال به نظر رییس قوه قضاییه رسید و ایشان هم موافقت کردند با اعدام بهنام زارع و پس از این، اخیرا هم نامه‌ای را به اجرای احکام دادند و تاکید کردند که سعی شود با صلح و سازش موضوع منتفی بشود اگر که اولیای دم گذشت نکردند، حکم طبق موازین قانونی اجرا شود.

بهنام، متولد 1368 است. زمانی که مرتکب جرم شد، 16 ساله بود و در تاریخ 1/2/1384، زمانی که از محل کار پدرش به منزل رفته بود، ایشان چون چند تا کبوتر داشتند، مشغول پراندن کبوترها بودند که یکی از این کبوترها به روی دیوار نزدیک زمین فوتبالی که نزدیک منزل‌شان هست، نشست و مهرداد با سنگ زد به این کبوتر و همین موضوع باعث شد که درگیری بین این دو نفر ایجاد شود.

هر چند، آن‌طور که بهنام به من در زندان هم گفت، اینها اختلافاتی هم در گذشته داشتند. در هر صورت چنین موضوع بچه‌گانه‌ای باعث شده که این‌ها درگیر بشوند و ایشان در دست خود یک تبرزینی داشته و زمانی که فکر می‌کند که احتمال دارد مهرداد بخواهد با چاقو به ایشان بزند چون دستش را به طرف جیبش برده بود، از تبرزین استفاده می‌کند که بخواهد به شانه‌ی مهرداد بزند ولی متاسفانه تبرزین به گردن مهرداد اصابت می‌کند و ایشان به قتل می‌رسد.

به این‌صورت. طبق قانون ما، دفاعی هم، آن‌چنان نمی‌توانیم بکنیم و اگر هم ما تاکید می‌کنیم بر اینکه ایشان نباید اعدام بشوند، به دلیل سن او هست که در زمان ارتکاب جرم 16 ساله بودند. در هر صورت پرونده به شعبه 5 کیفری دادگاه استان ارجاع شد و در تاریخ 22/8/84 هم حکم قصاص ایشان صادر و توسط شعبه 33 دیوان عالی کشور هم تایید شد.

در یک خبری که چند روز پیش از طریق یک نهاد حقوق بشری منتشر شده بود، آمده بود که تا 72 ساعت آینده، بهنام اعدام خواهد شد. الان تاریخی برای اعدام او مشخص شده است؟

نه. زمان خاصی برای اعدام ایشان در نظر گرفته نشده. به نظر من هم اگر یک سازمان حقوق بشری یا هر جای دیگری این را عنوان می‌کند، فکر می‌کنم به این دلیل باشد که این‌ها دغدغه‌ی این را دارند، با توجه به اعدام‌هایی که در گذشته صورت گرفته، فقط دغدغه‌ی این را دارند که ایشان هم مثل همان اعدام‌ها پیشین، اعدام بشوند. ولی زمان خاصی برای اعدام او در نظر گرفته نشده است.

با توجه به اینکه اعدام افرادی که قبل از 18 سالگی مرتکب عمل جرم شدند، در قوانین بسیاری از کشورها موجود نیست؛ با این وجود چرا در کشور ما حکم اعدام این افراد صادر می‌شود؟

اگر که ما بخواهیم به قوانین کشور خودمان رجوع بکنیم، درنهایت با بررسی این مبانی به این نتیجه می‌رسیم که اصلا صدور حکم قصاص حتی برای کسانی که در زمان زیر 18 سال مرتکب جرم شدند، برخلاف قانون است. قضات ما می‌آیند براساس ماده 49 قانون مجازات اسلامی که بیان می‌کند اطفال براساس ارتکاب جرم مبرا از نظر کیفری هستند و در تبصره‌ی این ماده آمده که منظور از طفل کسی هست که به حد بلوغ شرعی نرسیده است.

در هیچ جای قانون مجازات اسلامی سن مساله‌ی کیفری بصورت مشخص تعیین نشده است. یعنی ما نداریم که یک جایی بگویند که سن مسئولیت کیفری 12 سال است، 13 سال است، به این صورت است. قانون به همین موضوع حد شرعی اکتفا کرده.

البته در قانون مدنی ما داریم که ماده 1210 این قانون صراحتا اعلام کرده که سن بلوغ در پسران 15 سال تمام قمری و در دختران 9 سال تمام قمری است. که علی‌القاعده ما نمی‌توانیم این موضوع حقوقی را به مساله‌ی کیفری سرایت بدهیم. چرا که این موضوع حقوقی بیشتر در مسائل مالی شخص می‌تواند تاثیر داشته باشد ولی در مسائل کیفری به نظر من هیچ تاثیری ندارد.

ولی اگر ما بیاییم به مجموع قوانین بین‌المللی که در سال‌های گذشته به تصویب رسیده، از جمله کنوانسیون حقوق کودک اشاره بکنیم؛ ماده 37 کنوانسیون، آنجا مقرر کرده که هیچ کودکی مورد شکنجه یا سایر رفتارهای بیرحمانه، غیر انسانی یا تحقیر آمیز قرار نگیرد. مجازات اعدام یا حبس ابد بدون امکان آزادی نباید در مورد جرم‌هایی که اشخاص زیر 18 سال مرتکب می‌شوند، اعمال بشود. این کنوانسیون در سال 1372 به تصویب نمایندگان مجلس رسیده و شورای محترم نگهبان هم هیچ ایرادی نسبت به ماده‌ی 37 این کنوانسیون نگرفته است.

با توجه به اینکه سن مسئول کیفری در قانون مجازات اسلامی ما مشخص نیست و فقط موضوع بلوغ شرعی را در نظر گرفتند، ما می‌توانیم این استنباط را بکنیم که با توجه به اینکه ایرادی از طرف شورای نگهبان نسبت به این قانون نشده، بنابراین سن مسئولیت کیفری برای اینگونه جرائم 18 سال هست. یعنی کسانی که زیر 18 سال هستند؛ اینها اعدام برای‌شان منتفی در نظر گرفته می‌شود و محاکم نباید این کار را انجام بدهند.

ولی متاسفانه ما شاهد این هستیم که محاکم دادگستری ما به این موضوع مهم و اساسی توجهی نمی‌کنند و همچنان سن مسئولان کیفری را برای دختران 9 سال تمام و برای پسران 15 سال تمام قمری در نظر می‌گیرند.

شما وکالت چند نفر از افرادی که در سن قبل از 18 سال مرتکب جرم شدند و محکوم به اعدام هستند را به عهده دارید؟

من در حال حاضر وکالت 15 نفر را به عهده دارم که قبلا 17 نفر بود که 2 نفر از آنها تبرئه شدند و الان 15 نفر هستند که فکر می‌کنم تعداد 7 نفر از اینها در وضعیت خیلی بحرانی قرار دارند و پرونده‌های آنها برای استیصال به نظر ریاست محترم قوه قضاییه رسیده که حتی یک نفر از اینها، بهنام زارع با اجرای حکمشان موافقت شده و ایشان هم در معرض اعدام قرار دارند.

با توجه به اینکه شما خودتان وکالت 17 نفر از این افراد را به عهده داشتید، چه تعداد از این موارد در ایران فکر می‌کنید وجود داشته باشند؟

آمار رسمی و دقیقی در مورد این اطفال نداریم ولی آمار غیر رسمی بوده و من فکر می‌کنم یک بار بصورت غیر رسمی سازمان بین‌الملل اعلام کرد که حدود 70 نفر از این افراد در معرض اعدام قرار دارند. ولی آمارها دقیق نیست.

آیا نمی‌شود ضمانت قانونی ایجاد کرد یعنی ماده‌ی قانونی به نحوی که حکم این افراد صادر نشود؟

الان 4 سال است که یک لایحه‌ای در مجلس مطرح است و در حال رسیدگی است که متاسفانه این لایحه در کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس همچنان خاک می‌خورد و هیچ کدام از نمایندگان اهمیتی به این لایحه ندادند. اگر آن لایحه به تصویب برسد، بسیاری از مشکلات ما در مورد اطفالی که محکوم به اعدام شدند، برطرف می‌شود. چراکه در آنجا مجازات اعدام، منتفی شده و به جای آن، حبس در نظر گرفته شده است که متاسفانه من فکر نمی‌کنم با توجه به شرایطی که الان در مجلس وجود دارد، اصلا این لایحه به صحن علنی مجلس بیاید.