مدافعان حقوق بشر چگونه کار می کنند؟

برگردان: حمید حمیدی

تمامی افراد مسئولیت دارند که از حقوق بشر دفاع کنند و بسیار اهمیت دارد، برای افرادی که شناخت لازم از حقوشان ندارند، روشن‌گری شود تا حقوقشان را بدانند و از آن‌ها دفاع کنند.

اشاره: به مناسبت روز جهانی حقوق بشر، کمیساریای عالی حقوق بشر، جزوه‌ای تحت عنوان «مدافعان حقوق بشر» منتشر کرده است. برگردان این مطلب را «با یاد و خاطره محمد جعفر پوینده» به تمامی مدافعان و تلاش‌گران حقوق بشر پیشکش می‌نمایم. امید که با تلاشی همگانی حقوق شهروندی در ایران تحقق یابد.

‌ ‌

فصل اول: مدافعان حقوق بشر

اصطلاح «مدافع حقوق بشر» برای توصیف افرادی به کار برده می‌شود که به صورت انفرادی یا همراه با دیگران، برای بهبود و حمایت حقوق بشر فعالیت می‌کنند. مدافعان حقوق بشر پیش از همه، با اعمالی که انجام می‌دهند، شناخته می‌شوند و از طریق فعالیت (بخش الف ذیل) و زمینه‌هایی که در آن کار می‌کنند (بخش ب ذیل) اصطلاح «مدافع حقوق بشر» بهتر توضیح داده می‌شود. البته مثال‌های داده شده از فعالیت‌های مدافعان حقوق بشر یک لیست جامع نیست.

‌ ‌ ‌

الف- مدافعان حقوق بشر چه کار می‌کنند؟

۱- همه‌ی حقوق بشر برای همه
یک شخص برای این‌که مدافع حقوق بشر باشد، می‌تواند هر حق ( یا حقوق) بشری را از جانب افراد یا گروه‌ها، هدف فعالیت خود قرار دهد. مدافعان حقوق بشر برای ارتقا و حمایت حقوق مدنی و سیاسی و نیز بهبود و حمایت و تحقق حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تلاش می‌ورزند.

مدافعان حقوق بشر نگرانی‌های گوناگون حقوق بشری، مثل اعدام‌های بدون محاکمه، شکنجه، بازداشت‌ها و توقیف‌های خودسرانه، ختنه دختران و زنان، تبعیض، مسایل استخدامی، اخراج اجباری، دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی، زباله‌های سمی و تأثیر آن بر محیط زیست را مورد توجه قرار می‌دهند.

مدافعان حقوق بشر گستره وسیعی از حقوق بشر مثل حق حیات، غذا و آب، بهداشت، مسکن مناسب، نام و ملیت، تحصیل، آزادی رفت و آمد و عدم تبعیض را مورد حمایت قرار می‌دهند. آن‌ها بعضی اوقات، حقوق طبقات خاص مثل حقوق زنان، کودکان، پناهندگان و آوارگان و حقوق اقلیت‌های ملی و قومی و فرهنگی، زبانی و جنسیتی را مورد توجه قرار می‌دهند.

۲- حقوق بشر در همه جا
مدافعان حقوق بشر در هر بخشی از جهان فعال‌اند؛ در کشورهایی که در اثر جنگ‌های داخلی به دو دسته تقسیم شده‌اند؛ در کشورهای باثبات و کشورهایی که بی‌ثبات‌اند؛ در کشورهای غیردموکراتیک و کشورهای دموکراتیک؛ در کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه یافته. آن‌ها می‌کوشند حقوق بشر را در زمینه چالش‌های مختلف به شمول ایدز و دیگر بیماری‌های مهلک، توسعه، مهاجرت، مقرارات تنظیم ساختار و انتقال سیاسی بهبود بخشیده و حمایت نمایند.

۳- فعالیت محلی، ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی
اغلب مدافعان حقوق بشر در سطح محلی و ملی کار می‌کنند و از رعایت حقوق بشر در جوامع و کشورهای خود‌شان پشتیبانی می‌نمایند. در چنین شرایطی، همکاران اصلی‌شان مقامات محلی، مسئول تأمین رعایت حقوق بشر در یک منطقه و یا در کل کشور هستند.

اما برخی از مدافعان در سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی فعالیت می‌نمایند. آن‌ها ممکن است مثلاً وضعیت حقوق بشر را در یک حوزه مشخص و یا در کل جهان نظارت کنند و اطلاعات به دست آمده را به واحدهای منطقه‌ای یا بین‌المللی حقوق از جمله گزارش‌گران خاص کمیسیون حقوق بشر ملل متحد و نهاد‌های میثاقی (نهاد‌های ناظر بر اجرای میثاق) تسلیم نمایند.

کار مدافعان حقوق بشر به نحو فزاینده‌ای بین تمرکز روی موضوعات محلی و ملی حقوق بشری و برقراری ارتباط با مکانیزم‌های منطقه‌ای و بین‌المللی که می‌تواند آن‌ها را در راستای بهبود حقوق بشر در کشورهایشان پشتیبانی نماید، آمیخته می‌شود.

4- جمع‌آوری و انتشار اطلاعات در مورد نقض حقوق بشر
مدافعان حقوق بشر اطلاعات در زمینه تخلف‌های حقوق بشری را بررسی و جمع‌آوری نموده و در آن زمینه گزارش ارائه می‌نمایند. آن‌ها ممکن است مثلاً برای جلب توجه مردم و مقامات عمده‌ی سیاسی و قضایی نسبت به گزارششان، از استراتژی‌های یارگیری، استفاده نموده تا کار تحقیق مورد ملاحظه قرار گیرد و به رفع تخلف‌های حقوق بشری پرداخته شود.

غالباً چنان کاری، از مجرای سازمان حقوق بشری، که گزارش یافته‌های خود را به صورت ادواری منتشر می‌کنند، اعمال می‌گردد. گر چه یک فرد هم ممکن است روی موضوع به خصوصی از تخلف‌های حقوق بشر تمرکز نموده و اطلاعات جمع‌آوری شده را برای عموم منتشر نماید.

۵- حمایت از قربانیان نقض حقوق بشر
یک بخش وسیعی از فعالیت‌های مدافعان حقوق بشر را فعالیت به منظور حمایت از قربانیان نقض حقوق بشر تشکیل می‌دهد. تحقیق و ارائه گزارش از این تخلف‌ها ممکن است به ختم نقض موجود، جلوگیری از تکرار آن‌ها و مساعدت به قربانیان جهت اقامه دعوا در محاکم کمک نماید. برخی از مدافعان حقوق بشر راهنمایی تخصصی حقوقی ارائه می‌دهند و از قربانیان در روند رسیدگی قضایی نمایندگی می‌کنند. عده‌ای به قربانیان مشاوره می‌دهند یا کمک‌های دیگری ارائه می‌نمایند.

۶- فعالیت برای ایجاد مسئولیت‌پذیری و پایان دادن به مسأله‌ی ترک مجازات
بسیاری از مدافعان حقوق بشر برای تأمین مسئولیت‌پذیری جهت رعایت معیارهای حقوق بشر فعالیت می‌کنند. فعالیت حقوق بشر در این مفهوم وسیع، شامل اعمال فشار بر مقامات و جانبداری از تلاش‌های وسیع‌تر دولت برای اجرای تعهدات بین‌المللی‌اش در مورد حقوق بشر می‌گردد که خود دولت با تصویب میثاق‌های بین‌المللی آن تعهدات را پذیرفته است.

در موارد خاص‌تر، تمرکز روی پاسخگویی و مسئولیت‌پذیری، مدافعان حقوق بشر را به ادای شهادت در مورد تخلف‌های حقوق بشری که قبلاً صورت گرفته، در یک تریبون عمومی (مثل روزنامه) یا در یک دادگاه یا مراجع بین‌الملی می‌کشاند. به این صورت، مدافعان حقوق بشر در تأمین عدالت برای قربانیان در موارد خاصی از نقض حقوق انسانی و پایان بخشیدن به موضوع ترک مجازات و در نتیجه جلوگیری از نقض حقوق بشر در آینده همکاری می‌نمایند.

تعداد قابل توجهی از مدافعان اکثراً از مجرای سازمان‌هایی که به همین منظور تشکیل شده‌اند، منحصراً روی پایان دادن به مسأله ترک مجازات تمرکز نموده‌اند. همین گروه از مدافعان همچنین برای تقویت ظرفیت دولت در زمینه تعقیب ناقضان حقوق بشر، مثلاً با ارائه آموزش حقوق بشر برای خانواده‌ها، قضات و پلیس، فعالیت می‌کنند.

۷- پشتیبانی از اداره و مقرارات بهتر دولت
برخی از مدافعان حقوق بشر فعالیت خود را روی تشویق دولت در مجموع، به اجرای تعهداتش در زمینه حقوق بشر متمرکز نموده‌اند. مثلاً از طریق انتشار اطلاعات در مورد سابقه دولت در زمینه رعایت استاندارد‌های حقوق بشری و از طریق نظارت بر پیشرفت‌های انجام شده، برخی از مدافعان فعالیت خویش را روی مدیریت خوب، پشتیبانی از روند دموکراتیزه شدن و پایان دادن به فساد و سوء استفاده از قدرت و ارتقای آگاهی مردم راجع به نحوه رأی‌دهی و اهمیت مشارکت آن‌ها در انتخابات متمرکز نموده‌اند.

۸- همکاری در اجرای میثاق‌های حقوق بشر
مدافعان حقوق بشر در زمینه اجرای جدی میثاق‌های حقوق بشر، همکاری مؤثری، به ویژه از طریق سازمان‌های خود نموده‌اند. بسیاری از سازمان‌های غیردولتی و سازمان‌های بین‌المللی به تهیه مسکن، بهداشت و ایجاد پروژه‌های تولیدی دارای درآمد مستمر برای جوامع فقیر و به حاشیه رانده شده، کمک کرده‌اند. این سازمان‌ها مهارت‌های لازم را به جوامع مذکور آموزش می‌دهند و به آن‌ها تجهیزاتی مثل کامپیوتر ارائه می‌نمایند تا به اطلاعات دسترسی پیدا کنند.

این گروه، شایستگی توجه خاص را دارد. هر چند که اعضای آن همواره به صفت مدافعان حقوق بشر یاد نمی‌شوند و آن‌ها خودشان هم ممکن است اصطلاح «حقوق بشر» را برای توصیف کار خود استفاده نکرده و به جای آن روی اصطلاحاتی مثل «بهداشت» «مسکن» یا «توسعه» تمرکز نموده تا حوزه فعالیتشان را انعکاس دهند. در واقع، بسیاری از فعالیت‌هایی که در راستای حمایت از حقوق بشر قرار دارد، با اصطلاحات کلی مثل «فعالیت انکشافی^۱» توصیف می‌شوند.

بسیاری از سازمان‌های غیردولتی و مؤسسات ملل متحد در همین طبقه قرار می‌گیرند. کار آن‌ها به اندازه سایر مدافعان حقوق بشر برای رعایت، حمایت و دست‌یابی به استانداردهای حقوق بشر، حیاتی است و آن‌ها به حمایتی که اعلامیه مدافعان حقوق بشر از فعالیت‌های آن‌ها کرده، هم نیاز دارند و هم شایستگی برخورداری از آن را.

۹- تعلیم و آموزش حقوق بشر
یک کار مهم دیگر که مدافعان حقوق بشر به عهده گرفته‌اند، ارائه آموزش حقوق بشر است. در برخی موارد، فعالیت‌های تعلیمی شکل آموزش تطبیق معیار‌های حقوق بشر در زمینه فعالیت‌های حرفه‌ای مثلاً توسط قضات، وکلا، افسران پلیس، سربازان یا ناظران حقوق بشر را به خود می‌گیرد.

در موارد دیگر، آموزش ممکن است وسیع‌تر باشد و تدریس حقوق بشر در مدارس و دانشگاه‌ها یا انتشار اطلاعات در زمینه معیارهای حقوق بشری به عموم یا گروه‌های داوطلب را نیز شامل گردد.

به طور خلاصه، جمع‌آوری و انتشار اطلاعات، حمایت و بسیج افکار عمومی، غالباً رایج‌ترین ابزاری است که مدافعان حقوق بشر از آن در زمینه فعالیتشان استفاده می‌نمایند. گر چه، آن گونه که در همین بخش شرح داده شد، آن‌ها نیز اطلاعاتی را برای تقویت یا آموزش دیگران ارائه می‌نمایند.

آن‌ها فعالانه در ارائه ابزار مادی لازم و ضروری برای تحقق بخشیدن به حقوق بشر- ایجاد سرپناه، عرضه غذا، تقویت توسعه و غیره ... مشارکت می‌نمایند. آن‌ها روی تغییرات دموکراتیک کار می‌کنند تا مشارکت مردم را در تصمیم گیری‌های سرنوشت ساز افزایش دهند و مدیریت خوب را تقویت نمایند. آن‌ها همچنین برای بهبود شرایط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، کاهش تنش‌های اجتماعی و سیاسی، ایجاد صلح در داخل و خارج و ارتقای آگاهی ملی و بین الملی راجع به حقوق بشر همکاری می‌نمایند.

‌ ‌ ‌

ب- چه کسی می‌تواند مدافع حقوق بشر باشد؟

تعریف خاصی از این‌که مدافع حقوق بشر کیست یا چه کسی می‌تواند باشد، وجود ندارد. اعلامیه مدافعان حقوق بشر به «افراد، گروه‌ها و انجمن‌هایی که در محو مؤثر تمام تخلف‌های حقوق بشری و تحقق آزادی‌های اساسی افراد و گروه‌ها همکاری می‌نمایند...» اشاره دارد.

بر اساس این طبقه‌بندی وسیع، هر فرد یا گروهی از افراد که برای بهبودی حقوق بشر کار می‌کنند، از سازمان‌های دولتی مستقر در بزرگ‌ترین شهرهای جهان گرفته تا افرادی که در حوزه محلی کار می‌کنند، همگی می‌توانند مدافعان حقوق بشر باشند. مدافعان می‌توانند از هر جنس و از سنین مختلف و از هر گوشه جهان و دارای هر نوع تخصص یا با هر نوع سابقه کاری باشند. مخصوصاً این نکته اهمیت دارد بدانیم که مدافعان فقط در سازمان‌های بین‌المللی یا سازمان‌های غیردولتی یافت نمی‌شوند؛ بلکه در برخی موارد، ممکن است از مقامات دولتی، کارمندان یا اعضای بخش خصوصی باشند.

۱- دفاع از حقوق بشر از طریق فعالیت‌های حرفه‌ای - مزدی یا به صورت رایگان
مشهورترین مدافعان حقوق بشر کسانی هستند که کار روزمره‌شان مخصوصاً به ارتقا و حمایت از حقوق بشر مربوط می‌شود؛ مثل ناظران حقوق بشر که با سازمان ملی حقوق بشر کار می‌کنند، اومبودزمن‌های (مسئول رسیدگی به شکایات) حقوق بشری و یا وکلای مدافع حقوق بشر.

اما نکته مهم این است که در طبقه‌بندی فرد به عنوان مدافع حقوق بشر - عنوان فرد یا سازمانی که برایش کار می‌کند، مهم نیست. بلکه مهم، خصیصه‌ی حقوق بشری کار وی است. برای مدافع حقوق بشر بودن یک شخص، ضروری نیست که به عنوان «فعال حقوق بشر» شناخته شود یا برای سازمانی کار کند که کلمه «حقوق بشر» جزء نامش باشد.

بسیاری از کارمندان ملل متحد به عنوان مدافعان حقوق بشر خدمت می‌کنند. هر چند که کار روز‌مره‌شان به تعابیر مختلف مثل «انکشاف» یاد می‌شود. همین طور کارمندان ملی و بین‌المللی سازمان‌های غیردولتی در سراسر جهان را که کارشان به مسایل انسانی مربوط می‌شود، نوعاً می‌توان مدافعان حقوق بشر نامید. افرادی که درباره ایدز آموزش می‌دهند، فعالان حقوق بومیان، فعالان محیط زیست و داوطلبانی که مستقلاً برای انکشاف کار می‌کنند، نیز نقش حیاتی را به عنوان مدافعان حقوق بشر بازی می‌کنند.

بسیاری از افراد با توانایی حرفه‌ای خود به صفت مدافعان حقوق بشر کار می‌کنند و در برابر کار خود، حقوق دریافت می‌کنند. گر چه افراد فراوانی هستند که با توانایی تخصصی خود به عنوان مدافعان حقوق بشر داوطلبانه کار می‌کنند و هیچ گونه حق‌الزحمه‌ای دریافت نمی‌نمایند.

بسیاری از فعالان حرفه‌ای، تمام‌وقت مصروف کارهای حقوق بشری نیستند، ولی می‌توانند به صورت پاره‌وقت فعالیت حقوق بشری نمایند. به عنوان مثال، وکلایی که در موضوعات حقوق تجارت کار می‌کنند، شاید اغلب به مسایل حقوق بشر نپردازند و به طور اتوماتیک مدافعان حقوق بشر نامیده نشوند؛ اما گاهی ممکن است به واسطه کاری که جهت بهبود و حمایت حقوق بشر در برخی از پرونده‌ها انجام می‌دهند، مدافعان حقوق بشر تلقی گردند.

همین طور رهبران اتحادیه‌های شغلی کارهای مختلفی را به عهده دارند که بسیاری‌شان ربطی به حقوق بشر ندارد؛ اما وقتی مخصوصاً به بهبود و حمایت از حقوق بشری کارگران می‌پردازند، می‌توانند به عنوان مدافعان حقوق بشر یاد شوند.

به همین صورت خبرنگاران وظیفه وسیع جمع‌آوری و نشر اطلاعات را برای مخاطبین خود از طریق مطبوعات، اینترنت و رادیو و تلویزیون دارند. خبرنگاران در نقش کلی خود مدافعان حقوق بشر نیستند. اما بسیاری از خبرنگاران مثل مدافعان عمل می‌کنند. مثلاً زمانی که از تخلف‌های حقوق بشری گزارش می‌نویسند و علیه اعمالی که دیده‌اند، شهادت می‌دهند.

معلمانی که به شاگردانشان اصول بنیادین حقوق بشر را آموزش می‌دهند، نقش مشابه را اجرا می‌کنند. پزشکان و سایر مختصصان طبی نیز که قربانیان نقض حقوق بشر را معالجه و درمان می‌کنند، ممکن است در محدوده همان کارشان به عنوان مدافع حقوق بشر نگریسته شوند و اطبا به خاطر سوگند خود تعهدات خاصی دارند.

کسانی که در اجرای عدالت نقش دارند - قضات، پلیس، وکلا و سایر فعالان عمده - غالباً نقش خاصی می‌توانند بازی کنند و ممکن است زیر فشار قابل توجهی قرار گیرند که تصمیمی به نفع دولت یا سایر قدرتمندان، مثل رهبران جرایم سازمان‌یافته، بگیرند. هر جا که فعالان این روند، تلاش خاصی جهت تأمین دسترسی منصفانه و بی‌طرفانه به عدالت می‌نمایند و به این طریق حقوق بشری قربانیان را تضمین می‌کنند، می‌توان گفت که به عنوان مدافعان حقوق بشر عمل کرده‌اند.

شرط مشابه «تلاش خاص» در مورد سایر حرفه‌ها یا شغل‌ها که پیوند آشکاری با حقوق بشر ندارد، نیز قابل اعمال است. افرادی که صاحب چنین مشاغلی‌اند، ممکن است گاهی در کارشان به گونه‌ای عمل کنند که حمایت خاصی از حقوق بشر به عمل آید.

به عنوان مثال، برخی از معماران ممکن است پروژه‌های عمرانی خود را به گونه‌ای طرح نمایند که حقوق بشر مربوط به آن را مورد ملاحظه قرار دهند. مثل حق مسکن (موقتی) مناسب برای افرادی که روی پروژه کار خواهند نمود یا حق کودکانی که در طرح باید مورد مشاوره قرار گیرند. (در صورتی که ارتباط خاصی با کودکان داشته باشد.)

۲- دفاع از حقوق بشر در غیر زمینه‌های شغلی
بسیاری از مردم، خارج از حوزه کاری یا شغلی خود به عنوان مدافعان حقوق بشر کار می‌کنند. به عنوان مثال، محصلی که سایر محصلین را جهت مبارزه برای منع شکنجه در زندان‌ها سازمان‌دهی می‌کند، می‌تواند مدافع حقوق بشر خوانده شود. فردی ساکن یک روستا نیز که اعضای روستا را برای تظاهرات علیه فرسایش محیطی زمین‌هایشان توسط زباله‌های کارخانه بسیج می‌نماید، به عنوان مدافع حقوق بشر می‌تواند یاد شود.

سیاستمداری که علیه فساد اداری رایج در دولت موضع می‌گیرد، به خاطر فعالیتش برای بهبود و حمایت از اداره خوب و حمایت از حقوق خاصی که با آن فساد تهدید می‌شود، مدافع حقوق بشر است. شاهدی که در دعاوی محکمه برای محاکمه ناقضان حقوق بشر و نیز شاهدی که به ارگان‌های بین‌المللی حقوق بشر یا محاکم و دیوان‌های داخلی اطلاعات ارائه می‌دهد، در چارچوب همان اعمال، مدافعان حقوق بشر دانسته می‌شوند.

مردم سراسر جهان برای عملی شدن حقوق بشر مطابق شرایط و به شیوه خاص خود مبارزه می‌کنند. نام برخی از مدافعان حقوق بشر در سطح جهانی شناخته شده است؛ اما اکثریت مدافعان ناشناخته مانده‌اند. یک فرد که به عنوان کارمند محلی دولت انجام وظیفه می‌نماید، یک پلیس که از قانون حمایت می‌کند یا یک هنرمند که از موقعیت خود برای برجسته ساختن بی‌عدالتی‌ها بهره می‌گیرد، همگی می‌توانند نقش مهمی را در پیشرفت حقوق بشر داشته باشند.

مهم این است که فهمیده شود این افراد برای حمایت از حقوق بشر چگونه عمل می‌کنند و در بعضی موارد روشن گردد که «تلاش خاص» صورت می‌گیرد یا خیر.

روشن است که تهیه لیست کاملی از موقعیت‌هایی که مدافعان حقوق بشر در آن فعالیت می‌کنند، ناممکن است. اما اکثریت مدافعان متعهدند که به دیگران کمک کنند، به معیارهای بین‌المللی حقوق بشر متعهدند، به برابری و عدم تبعیض عقیده دارند، قاطعیت و در بسیاری موارد، شهامت و شجاعت دارند.

‌

۱- فرهنگ معین، انکشاف را «برهنه شدن» و «آشکار شدن» معنا کرده است.