در باره‌ی «کنسرت» یا «کنسرتو»

محمود خوشنام

«کنسرت» از اصطلاحاتی است که در سراسر دنیا به وفور در معنای برگزاری برنامه‌ی موسیقی به کار می‌رود. البته در حوزه‌ی موسیقی کلاسیک، «اجرا» هنگامی «کنسرت» نام می‌گیرد که گروهی باشد. اجراهای تک‌نوازان و تک‌خوانان در برابر این واژه رسیتال نامیده می‌شود. ولی کنسرت در زبان آلمانی یا کنسرتو در زبان ایتالیایی معنای مهم‌تر دیگری نیز پیدا می‌کند.

کنسرتو نوعی فرم برای نوشتن موسیقی است؛ موسیقی چند صدایی که معمولاً در سه یا چهار بخش برای تکنواز و ارکستر، برای ایجاد نوعی تقابل، رویارویی و شاید بتوان گفت، «مبارزه‌»ی بیانی میان ساز تنها و جمع ارکستر.

کنسرت یا کنسرتو نخستین و بهترین نمونه‌های خود را در «چهار فصل» آنتونیو ویوالدی، آهنگ‌ساز ایتالیایی در نیمه‌ی اول قرن هجدهم میلادی پیدا می‌کند. او با دیالوگ مبارزه‌جویانه‌ای که میان ویلون و ارکستر برقرار می‌کند، زیباترین توصیفات شنیداری را از چهار فصل طبیعت به دست می‌دهد.

گفتنی است که پیش از ویوالدی، آرکانجلو کورللی، ویلون‌نواز معروف ایتالیایی در رواج فرم کنسرتو، به‌ویژه برای ویلون و ارکستر، بسیار کوشیده است. ولی لطافت زبان و شور بیانی ویوالدی او را در سایه قرار داده است.

آنتونیو ویوالدی

به هرحال از اوایل قرن هیجدم، به مرور کنسرتونویسی رواج بسیار یافت و آهنگ‌سازان بزرگی چون باخ، موتسارت و بتهوون بیشترین توان خود را صرف آفریدن کنسرتوهای متعدد برای سازهای مختلف کردند. کنسرتو زمینه‌ای شد برای پیدایش پدیده دیگری به نام سمفونی که در فرصتی دیگر به آن خواهیم پرداخت.

از مفهوم کنسرت یا کنسرتو مشتقات دیگری نیز بیرون آمده است: کنسرت گروسو که قطعه‌ای است برای ارکستر یا گروهی از سازها. کنسرت مایستر یا کنسرت مایسر که عنوانی است برای نوازنده‌ی اول ویلون در ارکستر که تکنوازی‌ها نیز برعهده‌ی اوست و در غیاب رهبر و به‌ویژه در تمرینات ارکستر آن را سرپرستی می‌کند. کنسرتینو که معنای کنسرتو کوچک را می‌دهد، قطعه‌ی کوتاهی است برای ارکستر و غالباً در یک یا دو بخش.

نمونه‌ی خوبی برای کنسرتینو از گنجینه‌ی موسیقی پیشرو ایران، کنسرتینو برای سنتور و ارکستر، آفریده‌ی حسین دهلوی است.

دهلوی خود درباره‌ی این کنسرتینو که ۵۱ سال پیش آفریده است، می‌نویسد:

«با توجه به علاقه‌ی خاصی که از دیرباز به استفاده‌ی هرچه بیشتر از سازهای ایرانی داشتم، این قطعه را در سال ۱۳۳۷ با همکاری دوست هنرمندم استاد فرامرز پایور تنظیم کردم که در حقیقت نخستین گام در این راه بوده است.»

کنسرتینوی سنتور دهلوی - پایور چهار بخش دارد و از دستگاهی به دستگاه دیگر می‌رود.