موسیقی مدرن با وزن‌های شعر فارسی

محمود خوشنام

ما در برنامه‌های پیشین «موسیقی‌دانان مهاجر» با چند تن از آنان مثل نادر مشایخی، داریوش دولتشاهی و فرهاد مشکات که در زمینه‌ی موسیقی مدرن کار می‌کنند، آشنا شدیم. در این برنامه نوبت به ایرج صهبایی، آهنگ‌ساز و رهبر ارکستر رسیده است که در سال‌های بعد از انقلاب در فرانسه اقامت گزیده است.

ایرج صهبایی در سال ۱۳۲۴ در تهران زاده شده و از خردسالی در هنرستان عالی موسیقی به تحصیل پرداخته و پس از به پایان بردن دوره‌ی هنرستان رهسپار فرانسه شده و در کنسرواتوار پاریس با «آرمونی»، «کونت پوئن» و مبانی موسیقی «الکتروآکوستیک» آشنا شده و از بخت خوش توانسته دوره‌ای از کلاس‌های آهنگ‌سازی «ائولیویه مسییان» آهنگ‌ساز برجسته‌ی فرانسه را نیز بگذراند.

صهبایی پس از پنج سال تحصیل در پاریس به استراسبورگ رفته تا در کنسرواتوار آن شهر، فوت و فن رهبری ارکستر را بیاموزد. او پس از چندی به مدیریت مدرسه‌ی موسیقی «شیلدی هایم» در استراسبورگ برگزیده شده است.

صهبایی در سال ۱۳۶۵ ارکستر مجلسی ویژه‌ای را برای مدرسه‌ی «شیلتیگهایم» بنیان کرده و به یاری آن آثار خود و دیگر آهنگ‌سازان مدرن را به اجرا درآورده است.

او تا کنون ارکسترهای دیگری را نیز رهبری کرده است؛ از جمله ارکستر فیلارمونیک استراسبورگ، ارکستر جوانان «شربروک» در کانادا، ارکستر آرمونی در پاریس، گروه ضربی استراسبورگ و ارکستر سمفونیک تهران.

در رپرتوار رهبری او هم آثار کلاسیک حضور دارد و هم آثار مدرن. ولی اجراهای او از آفریده‌های آهنگ‌سازانی چون استراوینسکی، شونبرگ و جان کیج است که توجه بیشتر ناقدان را به سوی او جلب کرده است. به تکه‌ای از داستان «سرباز» کار ایگور استراوینسکی با رهبری ایرج صهبایی گوش می‌کنیم.

ایرج صهبایی در آفریده‌های خود بیش از هر چیز زیر تأثیر موسیقی معاصر فرانسه بویژه شیوه‌ی آهنگ‌سازی اولیویه مسیان قرار دارد. او از ریتم‌های موسیقی ملی، بویژه وزن‌های عروضی شعر ایران در ساخت آفریده‌های خود بهره می‌گیرد و بسیاری از نمونه‌های شعر کهن و معاصر فارسی را محتوای آن قرار می‌دهد.

می‌دانیم که نهادن موسیقی مدرن روی شعر کلاسیک ایران کار چندان ساده‌ای نیست. زیرا وزن‌های ثابت و قرینه‌ای شعر فارسی می‌تواند خود را به آهنگ‌ساز تحمیل کند و سدی در برابر نوآوری‌های او باشد. صهبایی ولی این کار را انجام داده است.

در قطعه‌ی «هفت نقش پارسی» غزلی از حافظ را برای ارکستر، آواز جمعی و سه تک‌خوان به‌کار گرفته است و در «آینه‌ی صبح» با الهام از چند رباعی خیام قطعه‌ای برای ۱۲ خواننده تنظیم کرده است.

ایرج صهبایی دو شعر معروف نیما یوشیج، یعنی «ناقوس» و «ققنوس» را نیز به موسیقی درآورده است. آفریده‌های دیگر صهبایی عبارت است از کلارینت برای کلارینت و ارکستر، هفت مینیاتور پارسی برای سوپرانو، آلتو و گروه آواز جمعی، آواز ایرانی برای ویلون سل تنها و کتیبه‌ی ایرانی برای سه تک‌خوان، آواز جمعی و ارکستر.

کارهای ایرج صهبایی رفته رفته در رپرتوار موسیقی مدرن جای پایی باز کرده است. از جمله گروه‌هایی چون سازهای ضربی استراسبورگ و گروه آوازی فرانسه آن‌ها را در جشنواره‌های بین‌المللی به اجرا درمی‌آورند.

از آن گذشته برخی از آثار او که از فرستنده‌های فرهنگی فرانسه مانند «فرانس موزیک» و «فرانس کولتور» پخش می‌شود، در سال ۱۹۹۴ به صورت کاست و دیسک به بازار آمده است. با تکه‌ای از «در آینه‌ی صبح» کار ایرج صهبایی بر روی رباعی‌های خیام برنامه‌ی را به پایان می‌بریم.