وقتی سیا به پاسترناک نوبل داد

برگردان: ناصر غیاثی

در روزهای گذشته در اخبار رسانه‌ها گزارش‌های متعدد و متنوعی در مورد دست داشتن سیا در دادن جایزه‌ی نوبل به بوریس پاسترناک، خالق «دکتر ژیواگو» منتشر شده است. خبرنگار روزنامه‌ی آلمانی «دی‌ولت» کرستین هُلم، از مسکو، مقاله‌ای در این روزنامه نوشته که گوشه‌های تازه‌ای از ماجرا را برملا می‌کند. فارسی مقاله را در زیر می‌خوانید.

رمان «دکتر ژیواگو»ی بوریس پاسترناک، همان‌گونه که مطبوعات تبلیغاتی اتحاد جماهیر شوروی به فاصله‌ی کمی پس از اهدای جایزه‌ی نوبل سال ۱۹۵۸ به بوریس پاسترناک به او ناسزا گفتند، واقعأ فرزند تحت سرپرستی سازمان امنیت آمریکا، سیا بود.

این نتیجه‌ی بررسی ایوان تولستوی است که همچنین تأیید می‌کند بوریس پاسترناک تنها به ‌لطف تأمین هزینه‌ی چاپ اول روسی کتاب توسط سازمان سیا توانست باوجهه‌ترین جایزه‌ی ادبی را کسب کند.

این تاریخ‌دان روس، بیست سال تمام سرگذشت نشر داستان حماسیژ جنگ داخلی پاسترناک را بررسی کرد، گفت و گوها انجام داد و نیز نامه‌ها و پرونده‌های مربوط به آن را وارسی کرد. ایوان تولستوی که به عنوان مسئول «رادیو آزادی» در پراگ که هزینه‌های آن توسط آمریکایی‌ها تأمین می‌شود، کار می‌کند، نتایج تحقیقاتش را به‌تازگی تحت داستانی ماجراجویانه انتشار داد.

نام این داستان جنایی ـ جاسوسی «رمان شسته‌شده» است که نشان می‌دهد چگونه در دوران جنگ سرد آثار ادبی برگزیدگان که بلشویک‌ها در وطنشان ممنوع کرده بودند، توسط آمریکایی‌ها به‌ عنوان اسلحه‌ای برضد اتحاد جماهیر شوروی به‌کار برده می‌شد.

پاسترناک، تابستان ۱۹۵۸ در ده

روح ضدانقلابی: چاپ ناممکن

پاسترناک از زمان پایان جنگ جهانی دوم روی، به باور خودش، «تعیین‌کننده‌ترین، مهم‌ترین» اثرش درباره‌ی یوری ژیواگوی، شاعر کار می‌کرد؛ شاعری که به‌ خاطر احساس مسئولیت اجتماعی پزشک شد و در دوران برادرکشی خود را برای هم‌نوعانش فدا کرد.

پاسترناک دست‌نوشته‌ی کتاب را در سال ۱۹۵۶، سال برگزاری بیستمین کنگره‌ی حزب کمونیست شوروی به پایان رساند. کنگره‌ای که در آن خروشچف خشونت استالینی را محکوم کرده و نوید «پایان دوران یخ‌بندان سیاسی» را داده بود.

اما هیأت تحریره‌ی مجله‌ی «نوویژ میر» به نویسنده اطلاع داد، روح ضدانقلابی اثر و «فردیت بیمارگونه‌ای» که در آن بیان می‌شود، چاپ اثر را ناممکن می‌سازد. پاسترناک که مطرود در خانه‌ی ییلاقی‌اش در پردل‌کینو در حومه‌ی مسکو، منزوی و ‌مثل یک زندانی در دخمه، زندگی می‌کرد، پنج تحریر از آخرین اثر بزرگش را اما به غرب هم فرستاد.

تولستوی که از بستگان لئو تولستوی رمان‌نویس است می‌نویسد، پاسترنا تلاش می‌کرده مثل شطرنج‌بازان سر نخ دست خودش باشد. نویسنده در تابستان ۱۹۵۶ اختیار چاپ کتاب به زبان ایتالیایی و زبان‌های دیگر را به ناشر و کمونیست میلانی جيانکومو فلترينلی اعطا کرد.

البته پاسترناک به فلترينلی نسخه‌ی ماشین‌نویسی ‌شده‌ی ویرایش ‌نشده را تحویل داده بود. او در ژانویه‌ی ۱۹۵۷ نسخه‌ی تصحیح‌ شده را که بنا به اظهارات کتبی خودش می‌بایست مبنای چاپ روسی اثر می‌شد، به اسلاوشناس فرانسوی دو ژاکلین پرویار داد.

پاسترناک و آخماتوا در سال ۱۹۴۰ / منبع

تولستوی اطمینان می‌دهد، پاسترناک که در بهار ۱۹۵۶ توسط آلبر کامو برای جایزه‌ی نوبل کاندید شده بود، همان‌طور انتظار توفیق کتاب را داشت، انتظار این را هم داشت که درگیر یک رسوایی سیاسی شده و تحت تعقیب واقع شود.

آن‌چه او نمی‌تونست بداند این بود که تأخیر در چاپ نسخه‌ی اصلی روسی، کتاب را تهدید می‌کرد. ژاکلین دو پرویار با ناشرهای جدی ادبیات مهاجرت همکاری می‌کرد که از نظر مالی در وضعیتی نبودند چنین کتاب قطوری را به فوریت چاپ کنند و فلترينلی که حقوق بین‌المللی چاپ کتاب را در اختیار داشت از چاپ نسخه‌ی روسی آن اکراه داشت تا مبادا با انتشار آن آشکارا شوروی را تحریک کره باشد.

تغییر مسیر و تخلیه‌ی هواپیما، سرقت و تکثیر پیش‌نویس از اینجا مأموران آمریکایی وارد عمل شدند. اواخر پاییز 1956، روزی پس از ۳۱ اکتبر، یک پرواز داخلی که فلترينلی با آن متن روسی «دکتر ژیواگو» را از میلان برای مترجم روسی‌اش در رم ارسال کرده بود، به سمت مالتا تغییر مسیر داد.

مسافران باید به مدت دو ساعت هواپیما را ترک می‌کردند. این زمان برای آن‌که چند مأمور پیش‌نویس قطور را سرقت کرده، آن را مخفیانه در یک دفتر تکثیر کرده و دوباره به هواپیما برگردانند، کافی بود. تولستوی رمان‌نویس از «حکایتی» می‌گوید که سه بار برایش تعریف کرد‌ه‌اند:

یک بار توسط فلترينلی پسر، یک بار توسط ناشری روسی و یک بار هم توسط فاضلی به نام آسایا برلین که در تابستان ۱۹۵۶ پاسترناک را ملاقات کرده و یکی از پنج نسخه‌ی دست‌نوشته را با خود برده بود. پس از آن کپی‌های «شسته‌شده»ی نسخه‌ی فلترينلی سر در آوردند.

پاسترناک در کنار جمعی از اهالی ادبیات روس در سال ۱۹۲۰ / منبع

یکی از آن‌ها در آغاز سال ۱۹۵۸ در مونیخ حروف‌چنیی شده و در تابستان مخفیانه توسط موتون، ناشر آثار علمی، در لاهه به چاپ می‌رسد. تولستوی می‌گوید، فقط حیف که چاپی که با جایزه‌ی نوبل به آن پاداش دادند، آن‌چنان پرغلط بود که خودش در آن ششصد اشتباه چاپی، حذف و تحرف معنا یافته است.

به نظر تولستوی تناقض در این است که ادبیات روس از جنگ سرد بهره برد. سازمان‌های امنیتی غربی نه فقط آثار آندره ساخاروف را چاپ کردند، بلکه به‌ طور مثال اشعار سبک‌سرانه‌ی پوشکین یا لرمانتوف را هم که در شوروی یا نمی‌شد چاپ شود و یا در شمارگان بسیار پایین چاپ می‌شد، انتشار دادند.

پاسترناک چاپ سریع «ژیواگو»، جایزه‌ی نوبل و شهرت جهانی‌اش را مدیون جنگ سرد است. مطبوعات شوروی به همین دلیل به او حمله بردند، از کانون نویسندگان اخراج شد، مجبور شد جایزه را رد کند، منشی سازمان جوانان سمیچاست یینچ روسیه کومسومول از او خواست به منطقه‌ی سرمایه‌دارها مهاجرت کند.

از زمان چخوف، این پزشک حرفه‌ای، پزشکان در ادبیات روس سمبل تلاش برای دست‌کم تسکین دادن به مصایب علاج‌ناپذیر انسان شده‌اند. پزشک پاسترناک که نسبت به چخوف روزگار سخت‌تری را از سر گذرانده بود و تشخیصش در مورد پایان یخ‌بندان سیاسی چنین وخیم بود، بدترین رازهای زندگی‌اش را هیچ‌گاه افشا نکرد.