از کافکا تا هدایت و صادقی

ناصر غیاثی

«بیگانگی در آثار کافکا و تاثیر کافکا بر ادبیات مدرن ایران» کتابی است از محمود فلکی، شاعر و نویسنده‌ی مقیم هامبورگ در ۱۶۴ صفحه که نشر ثالث در سال ۱۳۸۷ در ۲۲۰۰ نسخه و به قیمت ۳۲۰۰ تومان انتشار داده است. نوشته‌ی زیر می‌کوشد به بررسی این کتاب بنشیند.

در معرفی کتاب

فلکی در «توضیحی درباره این کتاب» می‌نویسد: «متن حاضر برگردان ِ پارسی ِ پایان‌نامه دانشگاهی‌ام در رشته زبان و ادبیات آلمانی و ایرانشناسی در دانشگاه هامبورگ است.»

و در ادامه می‌آورد که در برگردان کتاب به فارسی آن را جرح و تعدیل کرده و «بخش مربوط به چگونگی رشد ادبیات مدرن فارسی و شرایط اجتماعی – سیاسی زمان هدایت نیامده است.»

کتاب از دو بخش تشکیل شده: بیگانگی در آثار کافکا (نزدیک به ۹۰ صفحه) و «تاثیر کافکا بر ادبیات مدرن فارسی» (نزدیک به ۳۰ صفحه). در واقع نزدیک به ۲۰ صفحه‌ی بخش دوم کتاب در اثبات عدم تاثیر کافکا بر «بوف کور» هدایت و هفت صفحه در اثباتِ ‌تاثیر کافکا بر- بطور عمده - «ملکوتِ»‌ بهرام صادقی است. بنابراین برخلاف آن چه که عنوان کتاب و عنوان این فصل وعده می‌دهد، فلکی «بوف کور» و «ملکوت» را به عنوان نمایندگان ادبیات مدرن فارسی برمی‌گزیند و اصلا «به تاثیر کافکا در ادبیات مدرن فارسی» نمی‌پردازد.

تصویر روی جلد کتاب

کافکا

چنان که آمد بیشترین حجم کتاب به کافکا اختصاص دارد که حرف‌هایی بکر درباره‌ی کافکا در زبان فارسی است: فلکی اطلاعات دست اولی از اوضاع سیاسی - اجتماعی دورانی که کافکا در آن به دنیا آمده و رشد کرده، در اختیار خواننده‌ی فارسی زبان می‌گذارد که برای نزدیک شدن به کافکا و نه لزوماً درک او و جهان داستان‌هایش، بسیار ضروری و مفید است.

فلکی با نگاه به زندگی ِ کافکا از یک سو و بازتاب آن در آثار کافکا از سوی دیگر می‌کوشد نظریه‌اش در مورد «بیگانگی» در آثار کافکا را به اثبات برساند.

بررسی نقش خانواده، شغل و تعلق به اقلیت یهودی آلمانی زبان در چک در پروسه‌ی خلاقیت کافکا، نسبت به دیگر بخش‌های کتاب، پرمحتوا، خواندنی و برای خواننده‌ی فارسی‌ زبان چه بسا نو است. به همین ترتیب است تفسیر دو داستان ِ «گراکوس» یا به قول فلکی «گراخوس» و «مسخ» از دیدگاهی ویژه که باز برای خواننده‌ی فارسی زبان بسیار کارآمد است. فلکی با تفسیر این دو داستان و با توجه به زندگی کافکا نشان می‌دهد چگونه «... تردید، ناامیدی و تنهایی ... به بیگانگی [کافکا] منجر می‌شود.» و نیز «بیگانگی به عنوان موضوعی ابدی و همگانی بشریت، بیش‌ترین وزنه را در آثار کافکا دارد.»

هدایت و کافکا

فلکی با بررسی بسیار فشرده‌ی اوضاع سیاسی اجتماعی دوران هدایت و سنجیدن ِ آن با دوران کافکا و با توسل - بطور عمده - به «بوف کور» نتیجه می‌گیرد «ما با هیچ‌گونه نشانه‌ دقیقی که تاثیر هدایت از کافکا را اثبات کند، مواجه نیستیم.» گرچه در طول نوشته از «شخصیت‌های هدایت» می‌گوید و نه از شخصیت‌های بوف کور.

بهرام صادقی و کافکا

نویسنده باز بطور بسیار بسیار فشرده با این دو استدلال یک) آغاز غافلگیرکننده در داستان‌های کافکا و صادقی و دو) سرگردانی ِ شخصیت‌های داستانی دو نویسنده، می‌خواهد ثابت کند «صادقی ... متاثر از کافکا است.» اما مگر بین هدایت و صادقی یا به عبارتی دیگر از زمان انتشار «بوف کور» تا زمان انتشار «ملکوت» یا «سنگر و قمقه‌های خالی» چند سال فاصله است که ادعا کنیم جامعه‌ی ایران از چنگ سنت‌ها رها و - حتا در سطح - وارد مدرنیته شده و بر این اساس نتیجه بگیریم صادقی تحت تاثیر کافکا بوده و هدایت نمی‌توانسته تحت تاثر کافکا بوده باشد؟

جامعه‌ی ایران مگر در این فاصله چه تحولات عظیمی از سر گذرانده بود؟ از سوی دیگر شباهت در آغاز غافلگیر کننده‌ی داستان را نمی‌توان جزو نشانه‌های تاثیر گرفتن یک نویسنده از نویسنده‌ی دیگر دانست، این شباهت در تکنیک یا فن روایت است که می‌توان میان بسیاری از نویسندگان دوره‌های مختلف جهان یافت.

از همه‌ی این‌ها گذشته آثار کافکا، به‌ویژه آن‌هایی که فلکی برای اثبات ِ تاثیرگرفتن صادقی از کافکا نمونه می‌آورد در زمان صادقی هنوز ترجمه نشده بود، مگر این که بگوییم صادقی آن را به انگلیسی خوانده است. اما چنین سندی موجود نیست.

پیوست‌ها

کتاب دارای دو پیوست نیز هست: «"بوف کور" نماد سرگشتگیِ روشنفکرِ ایرانی» و «زبان مسخ و دشواری ترجمه». پیوست اول تکرار همان نکاتی است که پیش از این بخش در کتاب آمده بود و دومی بررسی دقیقی است در ترجمه‌ی «مسخ» و برای درک هرچه بیشتر این داستان قابل تامل.

بی‌دقتی در گزینش واژه‌ها و زبان کتاب

فلکی با همه‌ی کوششی که بکار می‌برد، دچار بی‌دقتی‌های شگفت‌انگیزی می‌شود. از آن جمله: «مصاحبه [کافکا] با یانوش». این کتاب «گفت و گوهای» گوستاو یانوش با کافکا است و نه مصاحبه. «جوزف کا» غلط و «یوزف کا» درست است، عنوان «حکم» برای داستان معروف کافکا غلط و «داوری» چنان که خود فلکی هم جای جای آورده، درست است. freies Selbst)) گاهی به «خود رهایش» ترجمه می‌شود و گاهی «خود ِ رها»، گاهی «سکولار» آمده گاهی «گیتیانه».

فلکی می‌کوشد کتاب‌اش را با زبان «پارسی» بنویسد، اما جای جای کتاب یادش می‌رود و فارسی می‌نویسد یا از واژگانی سود می‌جوید که یا خود پیش از آن برابرنهاد ِ تازه‌ی فارسی آن را بکار برده یا همان واژه‌های قدیمی و معمولی در زبان فارسی هستند.

صادق هدایت

نمونه: «همرسانشی» به جای «ارتباط» (Kommunikation)، «نقشمایه» به جای «درونمایه» یا «موتیف»، گرچه خود او از واژه‌ی «درونمایه» هم استفاده می‌کند. اما از بکار بردن «فانتزی» به جای «خیال» یا «سیستم» به جای «نظام»، «بوروکراسی» به «جای دیوان‌سالاری» ابایی ندارد. و این همه یک‌دستی زبان ِ کتاب را خدشه‌دار می‌کند.

اشتباهات بزرگ و کوچک

اشتباه بزرگ فلکی در این کتاب گزارش نادرستی از چگونه نوشته شدن داستان «حکم» است. فلکی می‌نویسد: کافکا «... داستان کوتاه "داوری" یا حکم را در یک شب، هنگام سفر با قطار، می‌نویسد.» گذشته از این که بین معنای دو واژه‌ی "حکم" و "داوری" تفاوت زیادی است و نمی‌توان آن دو را مترادف گرفت، واژه‌ی آلمانی Zug تنها به معنی قطار نیست، بلکه در این جا به معنی «در یک نفس» یا «در یک نشست» است. این اشتباه از آن‌جا ناشی می‌شود که کافکا در یادداشت روزانه‌اش در ۲۳ سپتامبر ۱۹۱۲ می‌نویسد:

«داستان "داوری" را در شب ۲۲ به ۲۳ از ساعت ده شب تا شش صبح در یک نفس [in einem Zug] نوشته‌ام.»

علاوه بر این فلکی می‌نویسد: کافکا «‌چهارده روز پس از آشنایی با فلیچه [فلیسه] داستان کوتاه داوری یا حکم را می‌نویسد.»

در حالی که اسناد نشان می‌دهد کافکا همان‌طور که فلکی به درستی می‌نویسد، در سیزدهم اوت ۱۹۱۲ با فلیسه باوئر آشنا شده و با استناد به یادداشت‌های روزانه‌اش «داوری» را در ۲۲ تا ۲۳ سپتامبر ۱۹۱۲ نوشته است. این فاصله نه چهارده روز بلکه بیشتر از یک ماه است. نمونه‌ی دیگر و کوچک‌تر از چنین اشتباهاتی اشاره به انتخاب آگاهانه‌ی اسامی داستان «حکم» توسط کافکا است.

گرچه فلکی این کتاب را شتابزده نوشته یا ترجمه کرده و پرداخت بیشتر از آن کتابی به مراتب خواندنی‌تر می‌ساخت، اما در مجموع با خواندنِ کتاب نکات تازه‌ای از زندگی، روزگار و آثار کافکا در اختیار خواننده قرار می‌گیرد و نکات قابل تاملی طرح می‌شود که می‌تواند باب بحث‌های تازه‌ای را بگشاید.