بحران مخاطب، مشکل محوری نویسنده ایرانی در فنلاند

سها دادفر

به‌تازگی، مجموعه شعری با عنوان «ستایش خرد»، شامل ۴۸ شعر برگزیده از ۴۱ شاعر فارسی‌زبان از رودکی تا امروز به زبان فنلاندی ترجمه و منتشر شده است.

کیامرث باغبانی، مترجم این کتاب، نویسنده و شاعری است که سال‌هاست در فنلاند زندگی می‌کند؛ در کشوری که با جمعیت بیش از پنج میلیون نفر در شمال اروپا قرار دارد.

باغبانی که ۵۳ ساله است و حدود ۲۰ سال است در فنلاند زندگی می‌کند معتقد است فنلاند از جمله کشورهای اروپایی است که سنت مهاجرپذیری در آن قدمت چندانی ندارد: «این کشور پس از پیوستن به‌بازار مشترک اروپا، پذیرای متقاضیان مهاجرت و پناهندگی ‌شده است. به‌همین دلیل تلاش برای یافتن سیاست‌های چند فرهنگی که در کشورهایی چون کشور سوئد جنبه عملی پیدا کرده هنوز در آن‌جا متحقق نشده است.»

امروزه فرهنگ اکثریت در کشور فنلاند، در جست‌وجوی راه حل‌های مناسب برای برخورد با فرهنگ‌های مختلفی است که به واسطه خارجی‌تباران مهاجر در این کشور نفوذ کرده است. از سوی دیگر، خارجی‌تباران که فقط حدود یک‌درصد از جامعه را تشکیل می‌دهند، هنوز موفق به تشکیل شبکه ارتباطی مناسب با جامعه میزبان و دیگر اقوام ساکن در کشور فنلاند نشده‌اند.

حدود سه‌هزار نفر از این خارجی‌تباران، ایرانی هستند که هزار نفر از آن‌ها در هلسینکی، پایتخت این کشور زندگی می‌کنند.

کیامرث باغبانی، شاعر ایرانی مقیم فنلاند

کیامرث باغبانی که در حال حاضر کارمند مرکز بین‌المللی فرهنگی شهر هلسینکی است، بر این باور است که «اگرچه در تاریخ ادبیات فنلاند نویسندگان برجسته‌ای هم مثل: میکا والتاری (نویسنده رمان سینوهه) یا حماسه‌سرای ملی فنلاند الیاس لونروت که آثرش کالوالا به بیش از ۵۰ زبان ترجمه شده است یافت می‌شود، اما پایگاه شعر و ادبیات در میان مردم فنلاند مثل دیگر کشورهای اروپایی نیست. به‌عنوان مثال کتاب شعری که بزرگ‌ترین جایزه ادبی این کشور- فینلاندیا - را برده، در سراسر کشور فنلاند تنها ۳۰۰ نسخه تیراژ داشته است.»

وی با اشاره به این‌که در حال حاضر سوئدی، زبان دوم مردم این کشور به شمار می‌آید، ادامه می‌دهد: «زبان فنلاندی از زبان‌های فینواکریگ (ایفوری) است. این زبان به‌سبب تسلط سوئد بر این کشور، قرن‌ها شیوه نوشتاری نداشت و همین تاثیر خود را در سطح کتاب‌خوانی مردم فنلاند و هم‌چنین سیاست‌های فرهنگی فنلاند گذاشته است. دقت کنید که تازه در سال ۱۵۴۳، بردی به نام میکاییل آگریکولا کتاب تورات را به این زبان ترجمه کرد و سپس اولین کتاب آموزش زبان فنلاندی را نوشت.»

موازی با این ریشه فرهنگی، نداشتن شبکه ارتباطی مناسب، تاثیر خود را بر بدنه فعالیت فرهنگی خارجی‌تباران گذاشته است.

باغبانی با مورد مثال قرار دادن ادبیات کلاسیک می‌گوید: «در حوزه ترجمه ادبیات کلاسیک ایران، در کشورهای همسایه مثل سوئد فعالیت‌های زیادی شده و ده‌ها عنوان در این زمینه توسط کارشناسان سوئدی و مترجمان ایرانی، ترجمه و منتشر شده امادر فنلاند حدود شش اثر بیشتر ترجمه نشده است.

یاکوهمن آنتیلا، یکی از مترجمانی است که پاره‌ای از ادبیات کلاسیک فارسی را بیشتر از عربی و سایر زبان‌ها به فنلاندی ترجمه کرده است. بخش‌هایی از گلستان و بوستان سعدی، پاره‌ای از اشعار حافظ و مولوی از این جمله هستند. او یک کتابچه از شعرهای احمد شاملو، فروغ فرخزاد، سهراب سپهری و مهدی اخوان ثالث را نیز ترجمه و منتشر کرده است.

یک مترجم دیگر نیز خیام فیتز جرالد را از انگلیسی به فنلاندی ترجمه کرده است. خود من نیز بر اساس منطق‌الطیر، نمایشنامه‌ای به زبان فنلاندی نوشته‌ام به نام «سفر پرندگان» که در سال ۲۰۰۰ در شهر یووسکوله به روی صحنه رفته است.»

ناشران مهاجر

در فنلاند تا به امروز هیچ ناشر خارجی‌تباری، به استثنای نشر «باسام» که مدیر آن از نسل مهاجران تاتار زمان تزار است، فعال نیست.

تصویر روی جلدِ کتابِ «ردپایی بر برف»، از کیامرث باغبانی

باغبانی با تاکید بر این‌که کتابفروشی فارسی نیز در فنلاند به دلیل مخاطب و مشتری کم وجود ندارد، می‌گوید: «چند سال پیش در سال‌ ۲۰۰۳ من تصمیم به راه‌اندازی نشر در فنلاند کردم؛ نشری به اسم "باغ فرهنگی" (Kulttuuritarha). دو کتاب هم منتشر کردم: یک کتاب فنلاندی از خودم و یک کتاب از یک نویسنده فنلاندی دیگر، اما پس از سه ماه از آن‌جایی که بستر مناسب این کار در فنلاند وجود ندارد، ناچار به عقب‌نشینی شدم.

بسترسازی برای رشد و فعالیت ناشران خارجی نیز تاحدی در کشورهایی چون سوئد ایجاد شده. با کمک‌های مالی دولتی و خرید بخشی از تیراژ برخی از کتاب‌هایی که این ناشران کوچک منتشر می‌کنند. در اواخر ماه گذشته، مدیر نشر باران - مسعود مافان- در سوئد، در همایش با تار و پود زبان‌ها که از ۱۴تا ۱۹ آوریل توسط من در مرکز بین‌المللی فرهنگی کایسا در هلسینکی برگزار شد، به مشکلات نشر اقلیت‌های فرهنگی‌ در خارج از کشور اشاره کرد که بد نیست آن‌ها را تکرار کنم.

او می‌گفت: مهاجرها و تبعیدی‌ها در سراسر جهان پراکنده هستند و همین عاملی است که توزیع کتاب را دشوار می‌کند. ناشران تبعیدی به‌دلیل پایین بودن میزان تیراژ کتاب‌شان و هم‌چنین ضعف اقتصادی قادر به این نیستند که از شبکه توزیع کتاب اروپا و آمریکا بهره ببرند.

از سوی دیگر هزینه‌های سرسام‌آور پست نیز، مشکلی است که ارسال کتاب را به صورت موردی برای مخاطب دچار مشکل می‌کند. پس بهترین کار استفاده از همین سیستم کوچک توزیع کتاب ناشران مهاجر است و اقدام دیگر شناسایی کلونی‌ها و شبکه‌های ارتباطی مهاجران برای عرضه و برپایی میز کتاب.

تصویر روی جلدِ کتابِ «انعکاس»، از کیامرث باغبانی

شبکه‌های ارتباطی‌ای که او حرفش را می‌زد، در میان خارجی‌تباران فنلاند هنوز ایجاد نشده است. در شهر هلسینکی من حدود ۱۰ برنامه فرهنگی ایرانی در سال برگزار می‌کنم. مثل کنسرت، مراسم نوروز، مراسم شب یلدا و‌... ایرانیان از این میان اما بیشتر مشتاق شرکت در برنامه‌های موزیک زنده هستند. این برنامه‌ها برایشان امکان دیدار دیگران را فراهم می‌کند.

به‌همین دلیل من سعی می‌کنم با تمهیدی آن‌ها را جذب برنامه‌های ادبی کنم. مثلاً در برنامه نوروز، نمایشنامه‌ای نوشتم که آن را با کمک یک دختربچه خواندم تا حضورش شاید بتواند دیگران را جذب کند. کمبود مخاطب و خواننده، بزرگترین مشکل ما در کارهای فرهنگی و به ویژه ادبی است.»

نویسندگان ایرانی

باغبانی در پاسخ به این‌که آیا مهاجران و به‌ویژه نویسندگان ایرانی شرایط انتشار آثارشان در فنلاند را دارند یا ناچار به پرداخت هزینه چاپ هستند، توضیح می‌دهد:

«دو کتاب فارسی- فنلاندی مرا یک ناشر فنلاندی چاپ کرد و هزینه انتشار را نیز از من دریافت نکرد. آن‌طور که می‌خواستم نتوانستم کتاب را توزیع کنم و خودم برای دوستانم فرستادم، جز این آخری، یعنی "در ستایش خرد" که در کتابفروشی‌های اینترنتی موجود و قابل سفارش است.»

وی درباره تعداد نویسندگان ایرانی ساکن فنلاند گفت: «من اطلاعات دقیقی در این زمینه ندارم. اما می‌توانم از آقای وریا مظهر نام ببرم که شاعر هستند. منوچهر نصرتی که به کار ترجمه می‌پردازد. او بیش از ۱۴ کتاب درباره ایران باستان از زبان فرانسه و انگلیسی به فارسی ترجمه کرده است. از جمله رمان معروف "هفت برادر" نوشته الکسی کیوی.

سوران ذکی دستور زبان فنلاندی را به کردی و فارسی برگردانده است. ربیوار کریمی که در رسانه‌های کردی به زبان کردی می‌نویسد و از جمله با استفاده از نوجوانان که به آموزش زبان کردی مشغول بودند، چند داستان را از فنلاندی به زبان کردی ترجمه کرده است.

آقای حسین شیرازی نیز چند سال پیش کتاب شعری منتشر کرد. خانم فرزانه حاتمی با کتاب صدای سایه‌ها شاعر دیگری است که در فنلاند زندگی می‌کند. این عزیزان از جمله نویسندگانی هستند که در فنلاند فعال هستند. تعداد نویسندگان ایرانی فعال در فنلاند بسیار انگشت‌شمار است.»

گفتنی است از کیامرث باغبانی، تا به حال علاوه بر مجموعه «در ستایش خرد»، دو مجموعه شعر فارسی- فنلاندی به‌نام‌های «انعکاس» و «ردپایی بر برف» طی سال‌های ۱۹۹۵ تا ۱۹۹۹ و هم‌چنین ترجمه مجموعه داستان «بفرینه» نوشته علی اشرف درویشیان به زبان فنلاندی، چاپ و منتشر شده است.

وی چند ترجمه نیمه‌تمام نیز دارد که از آن جمله هستند: حماسه ملی فنلاند «کالوالا»، گزیده ای از اشعار «عینو لینو»، مجموعه داستانی از «ویکو هوویننَ» و مجموعه داستان‌های عامیانه فنلاند. علاوه بر این به زودی ترجمه رباعیات عمر خیام، و بخش‌هایی از نثر فارسی از ابتدا تا امروز را هم منتشر خواهد کرد.