پایان دوره‌ی آزادی برای رسانه‌های افغانستان؟

ترجمه احمد سمایی

طرحی این روزها در مجلس افغانستان در دست بررسی است که در صورت تصویب، مبنای قانونی فعالیت رسانه‌ها و حد و حدود آزادی آنها خواهد شد. بر اساس این طرح، خبرنگاران در صورت انتشار "اخبار نادرست" مجازات خواهند شد. طالبان نیز اعلام کرده‌اند خبرنگارانی که "خبرهای نادرست" ناتو و نیروهای ائتلاف تحت رهبری آمریکا را پخش و منتشر کنند مورد مجازات قرار خواهند گرفت. چند هفته پیش نیز، سخنگوی نیروهای آمریکایی انتشار عکس‌های مربوط به قربانیان غیر نظامی عملیات این نیروها در افغانستان را پخش " اطلاعات نادرست" نامید و از نابودی آنها توسط سربازان آمریکایی دفاع کرد. به گفته مقام یادشده "افراد بی‌سواد شاید برداشتی از این عکس‌ها بکنند که لزوماً با وافعیت تطبیق نداشته باشد."

در کشاکش میان دولت،‌ نیروهای بین‌المللی حامی آن و گروه‌های شورشی‌، مانند طالبان، رسانه‌های افغان روز به روز حیطه‌ اختیار و فعالیتشان محدود‌تر می‌شود. این واقعیت به ویژه سه هفته پیش که طالبان سر خبرنگاری به نام اجمل نقشبندی را از تنش جدا کردند بیش از پیش خود را نشان داد. نقشبندی به عنوان مترجم برای خبرنگار ایتالیایی، دانیل ماستروگیاکومو،‌ کار می‌کرد. این دو، مدتی پیش به هنگام اقامت در ایالت هلمند افغانستان توسط طالبان ربوده شدند. پس از چند هفته، طالبان خبرنگار ایتالیایی را در ازای آزادی 5 فرمانده خود از زندان دولت افغانستان، رها كردند. نقشبندی اما در اسارت آنها باقی ماند و چند روز بعد جسدش در صحرا پیدا شد.

اینك مدت‌هاست كه بسیاری از روزنامه‌نگاران از طالبان نامه‌های تهدید‌آمیز دریافت می‌کنند. برای آنها تجربه نقشبندی حاوی این هشدار است که تهدیدات یادشده را جدی تلقی کنند.

تظاهراتی که خبرنگاران افغانی پس از کشف جسد نقشبندی برپا کردند اعتراض علیه دولت افغانستان هم بود. از نظر این خبرنگاران، جان یک خبرنگار خارجی برای دولت بسیار بیشتر از یک همتای بومی او قدر و ارزش دارد. اعتراض خبرنگاران یک نکته دیگر را هم به وضوح نشان داد: مناسبات میان دولت و رسانه‌ها روز به روز به تنش و خصومت بیشتری آلوده می‌شود. در این اواخر دادستان کل افعانستان حکم تفتیش دفتر تلویزیون خصوصی و پرهوادار طلوع را صادر کرد که با بازداشت سه تن از کارکنان این شبکه همراه بود.

رحیم‌الله سمندر، رییس انجمن مستقل روزنامه‌نگاران افغان، می‌گوید: " ما از همه طرف زیر فشار قرار داریم." تلاش مجلس اینک معطوف به آن است که به بهانه پاسداری از امنیت ملی، قانون رسانه‌ها را مورد جرح و تعدیل قرار دهد. بر اساس طرح در دست بررسی، انتشار اخباری که "امنیت ملی و تمامیت عرضی کشور را مورد تهدید قرار دهد " و یا "افکار عمومی را دچار اغتشاش کند" ممنوع است. این که این تعاریف مبهم و چند پهلو شامل کدام خبرها خواهد شد را، نه یک کمیسیون مستقل کارشناسی، بلکه دادگاه تعیین خواهد کرد. به همین خاطر، بسیاری از خبرنگاران بیم دارند که به محض کوچکترین خطایی مشمول تعقیب و مجازات شوند،‌ زیرا دستگاه قضایی کشور یکی از ستادهای اصلی نیروهای مذهبی محافظه‌کار است که آزادی رسانه‌ها را کالای وارداتی از غرب می‌دانند. در همین راستا، تصادفی نیست که "حفظ ارزش‌های اسلامی" به یکی از نکات محوری طرح یادشده بدل شده است. بر اساس این طرح، انتشار مطالبی که " مخل سلامت روحی،‌روانی و اخلاقی مردم،‌ به ویژه کودکان و نوجوانان باشد" ممنوع است. این بند به ویژه متوجه برنامه‌های تلویزیونی هندی و غربی است که از نظر محافظه‌کاران مذهبی "ضد اسلامی" تلقی می‌شوند.

دانش کروخل، رییس آژانس خبری پژواک،‌ اما نظر دیگری دارد. به عقیده وی طرح در دست بررسی تلاشی از سوی جنگ‌سالاران است تا " در باره جنایات جنگی آنها و فساد و رشوه‌خواری مالی‌اشان خبری انتشارنباید." شماری از ناظران دیگر نیز، قانون جدید رسانه‌ها را نشانه‌ای از قدرت‌گیری بیشتر محافل و نیروهای اسلامی و تلاش آنها برای به عقب‌برگرداندن روند نوپای دمکراسی در افغانستان تلقی می‌کنند. به عقیده این ناظران اگر قانون رسانه‌ها در متن و تحریر کنونی‌اش مورد تصویب واقع شود، تیر خلاصی خواهد بود بر یکی از دستاوردهای معدود دخالت خارجی در افغانستان،‌ یعنی آزادی نسبی رسانه‌های نسبتاً پرطرفدار و اعتماد نسبتاً بالای مردم به این رسانه‌ها.

در این میان بسیاری،‌ از روزنامه‌نگاران افغانستان نسبت به رفتار نیروهای ائتلاف نیز، نگاهی انتقادی و اعتراض‌آمیز دارند. به گفته سنجر قیام، از خبرنگاران سازمان رسانه‌ای "اینتر نیوز"، در بسیاری از موارد "فعالیت خبرنگاری روزنامه‌نگاران افغان با ممنوعیت‌ها و محدودیت‌های این نیروها و نیروهای ناتو مواجه شده است. علاوه بر این،‌ نیروهای یادشده برای تاثیرگذاری بر افکار عمومی از قدرت مالی بسیار بیشتری در قیاس با خبرنگاران مستقل برخوردارند. آنها هر 5 دقیقه یک اطلاعیه مطبوعاتی صادر می‌کنند که نیروهای افراطی فلان کرده‌اند و بهمان کرده‌اند. صدور این همه اطلاعیه رویکرد و رفتار نیروهای شوروی را در ذهن من تداعی می‌کند." قیام همچنین از این امر انتفاد می‌کند که نیروهای نظامی آمریکا و ناتو علاوه بر فرستنده‌های رادیویی و تلویزیونی خودشان، به کرایه ساعات پرشنونده‌ای از وقت فرستنده‌های آزاد روی آورده‌اند‌ که این نیز، باعث به حاشیه‌رانده‌شدن برنامه‌های خوب این فرستنده‌ها می‌شود.

فرستنده‌های غیروابسته به نیروهای آمریکایی و ناتو اینک در یک مخمصه گیر کرده‌اند: آنها از یک طرف در وضعیت مالی نامساعدی قرار دارند،‌ چون کمک‌کنندگان بین‌المللی روز به روز از میزان کمک خود برای حمایت از رسانه‌ها می‌کاهند، و از طرفی هم با فروش ساعات پخش خود به نیروهای ائتلاف از دید طالبان در پخش "اخبار نادرست" شریک و سهیم می‌شوند، اتهامی که می‌تواند پیامدهای ناگواری برای این فرستنده‌ها و کارکنانشان داشته باشد.