هاینریش بٌل جاسوس ِ سیا بود؟

ناصر غیاثی

چهارشنبه ۲۹ نوامبر کانال ِ فرانسوی – آلمانی ِ آرته arte، فیلم مستندی از هانس رودیگا مینوف Hans-Rüdiger Minow پخش کرد که در آن با ارایه‌ی اسنادی که حاصل ِ تحقیقات سه ساله‌ی او در آرشیو سیا بوده، هاینریش بٌل متهم به همکاری با سازمان سیا می‌شود.

هاینریش بل

این فیلم ثابت می‌کند که بسیاری از ناشران، فرستنده‌های رادیویی و تلویزیونی، هنرمندان و نویسندگان ِ معروفی مثل هاینریش بٌل، برنده‌ی جایزه‌ی نوبل در سال ۱۹۷۲، آگاهانه یا ناآگاهانه در خدمت سیا بوده‌اند. نویسنده فیلم مستند یادشده در یک کنفرانس مطبوعاتی در برلین گفت:«افکارعمومی آلمان، کشورهای اروپایی و جهان ده‌ها سال مستمرا فریب خورده‌اند. آن‌چه به نظر می‌رسید بحث‌وجدلی غیردولتی حول‌وحوش سیاست و فرهنگ بوده باشد، از طریق دولت هدایت می‌شد. سازمان سیا به طور برنامه‌ریزی‌شده از نویسندگانی مانند هاینریش بٌل سود می‌برد».

در این فیلم رئیس سابق «مرکزفرهنگی شهر کلن» که هاینریش‌بل را برای عملیات سازمان سیا در سطح اروپا جذب کرده بود، ادعا کرد که «همه‌ی ما برای سازمان سیا کار می‌کردیم». پیش از این نیز زنی انگلیسی به نام فرانسس استونور ساندرز Frances Stonor Saunders نیز با ارایه‌ی اسنادی از بایگانی‌های آمریکا در کتابی با عنوان «چه کسی حساب را می‌پردازد؟» چنین ادعایی کرده بود.

تاسیس و نقش «کنگره برای آزادی ِ فرهنگی»

سازمان سیا پس از جنگ جهانی ِ دوم میلیون‌ها دلار خرج جلب هنرمندان و نویسندگان ِ اروپایی کرد، به این ترتیب که در اوان سال ۱۹۵۰ جریانی به راه ‌انداخت به نام «کنگره برای آزادی فرهنگی». مرکز فعالیت ِ این کنگره در پاریس بود و توسط ِ ماموران سیا هدایت می‌شد. این سازمان شعباتی در سراسر کشورهای اروپای غربی، از جمله آلمان غربی نیز ایجاد کرده بود که در آن بیش از همه در پی ِ جلب ِ همکاری نویسندگان ِ چپ ِ غیرمارکسیست بود.

هدف کنگره

هدف این کنگره تاکید بر ارزش‌های آمریکایی در هنرهای تجسمی، ادبیات و موسیقی و تبلیغ آن بود. بیشترین تلاش‌اش معطوف به جذب روشنفکران و هنرمندان سوسیال دمکرات بود تا مانع از مارکسیست شدن آن‌ها بشوند. در این کنگره انتقاد از آمریکا مجاز اما مارکسیست شدن ممنوع بود.
در کنگره‌ی افتتاحیه‌ی آن نه تنها نویسندگانی مانند توماس مان، ژان پل سارتر و سیمون دوبوآر که مواضع ضدآمریکایی داشتند، دعوت نشدند، بلکه ریموند آرون Raymond Aron فیلسوف فرانسوی، در مجله‌ی پروه Preuves و به سفارش سیا به سارتر و دوبوآر حمله کرد و آن‌ها را، چون بدون ازدواج رسمی با هم زندگی می‌کردند، آدم‌هایی غیراخلاقی نامید. در حالی که علت اصلی این حمله، حمایت سارتر از انقلاب کوبا بود.

فعالیت‌های کنگره

این کنگره در آلمان، فعالین ِِ فرهنگی را گرد ِ مجله‌ی «ماه» که افرادی نظیر گراس، آرنت و بٌل جزو نویسندگان آن بودند و چاپ مطلب در آن ارزش و اعتبار برای نویسندگانش فراهم می‌کرد، جمع می‌کند. کارولا اشترن، از دوستان و همکاران نزدیک مجله و ویراستار انتشارات ِ کیپن هویر و ویچ Kiepenheuer und Witsch ، سال‌ها جاسوس ِ رسمی سیا بود. مدیر مسئول انتشاراتی کیپن هویر و ویچ در ظاهر از بنیاد فورد، اما در اصل از سیا پول می‌گرفته و آن را تحت عنوان کمک به نهادهای فرهنگی جهت تامین مالی، به نهادهایی چون انجمن پن ِ آلمان می‌پرداخت. مخارج ِ مجله «ماه» نیز از سال ۱۹۵۸ از همین طریق تامین می‌شد.

پیش از آن نیز کارولا اشترن، گونتر گراس و هانیریش بٌل با هم نشریه‌ی «اِل ۷۶ » را منتشر می‌کردند.
بٌل در کنگره و سازمان‌های وابسته به آن بیشتر از ده سال کارکرد و آن‌طور که گونتر گراس، یکی دیگر از آدم‌هایی که هدف سیا بود، گمان می‌بَرَد، از پشت پرده خبر نداشت. نه تنها این دو بلکه بسیاری از روشنفکران و هنرمندان ِ وقت ِ آلمان با این کنگره هم‌کاری می‌کردند؛ اغلب ناآگاهانه.

چرا بٌل؟

نویسنده‌ی فیلم، در مصاحبه‌ای بٌل را «الماسی در کلکسیون ِ سیا» خواند، چرا که او به عنوانی فردی دمکرات و دور از مناسبات ِ حکومتی محبوب بوده و او را وجدان اجتماعی آلمان می‌خواندند.

هاینریش بٌل در آغاز سال‌های پنجاه میلادی، شروع به نوشتن می‌کند. آن‌طور که فیلم نشان می‌دهد، وقتی هنوز نویسنده‌ی مشهوری نبوده، طی داستان‌خوانی‌هایش در برلین غربی به عضویت «کنگره برای آزادی فرهنگی» درمی‌آید. اما این‌که آیا بٌل می‌دانسته با چه کسانی سروکار دارد، هنوز نامعلوم است. در پی گسترش ِ فعالیت‌های اجتماعی ِ بٌل، وی در شهر کلن از چنان اهمیتی برخوردار می‌شود که ریاست مرکز فرهنگی سازمان سیا را به عهده او می‌نهند.

فعالیت‌های بٌل

این مرکز هزینه‌ی سفر بٌل به بلوک شرق را می‌پرداخت. وی در سفرهایش مثلا به لهستان، چکسوالکی و شوروی سابق، با ناراضیان این کشورها دیدار و گفتگو می‌کرد و سپس اعتراض آن‌ها را در رسانه‌های غربی طرح می‌نمود. وی گزارشات ِ این سفرها را در اختیار ناشرش، کیپن هویر و ویچ، می‌گذاشت که از طریق او به پاریس، مرکز کنگره، منتقل می‌شد. این گزارشات منتشر نمی‌شدند. از این زاویه استقرار سولژه نیتسین در خانه‌ی بٌل پس از اخراج از شوروی ِ سابق ابعاد تازه‌ای می‌یابد.

نظر دیگران

گونتر گراس می‌گوید، بٌل نمی‌دانست مبارزه‌اش برای نجات ناراضیان ِ بلوک شرق در خدمت سیا است. ویکتور بٌل مدیر آرشیو بٌل نیز در مصاحبه‌ای گفت: «ما فقط می‌دانستیم که او با کنگره کار می‌کرد و حتا رییس شعبه‌ی کلن ِآن بود.» وی این‌ اتهام را که بٌل مامور سیا بوده، نامحتمل دانست و گفت: «فعالیت‌های بٌل ضد سیا بوده، زیرا او از فعالین سیاسی ِ تحت تعقیب در کشورهای دیکتاتوری غربی، حتا آن کشورهایی که عضو ناتو بودند، نیز پشتیبانی می‌کرد.»
هنوز معلوم نیست که آیا بٌل از جریانات پشت پرده خبر داشته یا نه.