ادبیات جنگ-۵
ناصر شاهین‌پر

برای شنیدن فایل صوتی «اینجا» را کلیک کنید.

در پنجمین روز از هفته‌ی جنگ، در برنامه‌ی پنجم از ادبیات مستقل با موضوع جنگ به رمان عطر مردگان می‌پردازیم، به قلم ناصر شاهین‌پر، نویسنده‌ی مقیم آمریکا.

بمباران شهرها
در این رمان نویسنده بمباران شهرها و فرهنگ مرگ‌کامی را که در سال‌های جنگ بر کشور ما سایه انداخته بود دستمایه‌ای برای آفرینش یک رمان حادثه‌ای اما جذاب قرار می‌دهد. عطر مردگان در ادبیات معاصر از اندک نمونه‌های رمان مبتنی بر حادثه است که از یک سو داستانی خواندنی و پرکشش دارد و از سویی دیگر به مهم‌ترین بنیان‌های فرهنگی ما می‌پردازد، بدون آن که به ورطه‌ی نخبه گرایی یا ادبیات عامه‌پسند بیفتد. شاهین‌پر که نخستین داستانش را در سال 1339 منتشر کرد، یک نویسنده‌ی اجتماعی‌ست که از همان نخستین تجربه‌های داستانی‌اش با طنزی سیاه به نابسامانی‌های اجتماعی توجه دارد.

زندگی کارمندان مرفه
شخصیت‌های شاهین‌پر اغلب یک زندگی درونی نابسامان دارند و از همه چیز و از همه کس می‌ترسند. شاهین‌پر شخصیت‌هایش را از میان قشر کارمندانی انتخاب می کرد که در زمان صدارت هویدا به آلاف الوفی رسیده بودند، بدون آن که از نظر فرهنگی آمادگی پذیرش این رفاه زودرس اقتصادی را داشته باشند. از این نظر داستان هایی که پیش از انقلاب در مجموعه داستان های طرح کامل یک خیابان و نان و آفتاب و در رمان های پای غول و سال های اصغر از این نویسنده منتشر شده، یک سند اجتماعی و از نمونه های قابل مطالعه از زندگی کارمندان در آن مقطع زمانی‌ست.

فصل زمستانی که جاودان است
با این حال عطر مردگان در مقایسه با دیگر آثار این نویسنده فضایی کاملاً متفاوت دارد و به نظر من کار نمونه ی شاهین‌پر و در قلمرو مورد نظر ما، یعنی ادبیات جنگ یک اثر منحصر به فرد و از نمونه های خوب ادبیات رئالیستی – فانتاستیک است. در این داستان در واقعه‌ی بمباران شهرها همه جا در خاموشی فرورفته، فصل زمستان صد ماه است که در ایران طول کشیده، فضا یخ بسته و ماشین‌ها، همه از کار افتاده‌اند. به یک معنا زندگی به کل فلج شده است. در چنین فضایی هولناک راوی داستان نامه ای دریافت می‌کند. به او ابلاغ کرده‌اند که می بایست جنازه‌ی پدرش را به دلیل مشروبخواری از قبرستان تحویل بگیرد. به زودی معلوم می‌شود که همه‌ی اهالی شهر چنین نامه‌ای به دست‌شان رسیده است. مردم ناگزیر به جستجوی قبرستانی هستند که بتوانند در آنجا مرده‌هاشان را خاک کنند. چنین است که به تدریج مردگان به زندگی اهالی شهر راه پیدا می‌کنند تا آن حد که حتی برای رهایی از دربدری با بستگان‌شان در تماس هستند. سرانجام راه حلی پیدا می‌شود: روحانیون مبلغی از مردم می‌گیرند و به ازای آن شناسنامه‌شان را در اختیار مردگان می‌گذارند و جواز دفن صادر می‌شود.

بازآفرینی فضاهای هولناک
ناصر شاهین¬پر قلمی شیوا و روان دارد و نویسنده¬ای¬ست طناز که می¬تواند تلخ¬ترین مضامین را با طنزی ظریف و ریزبافت به شیرینی روایت کند. در اغلب داستان¬های کوتاهی که من خوانده¬ام و سراغ دارم تجربه¬ی بمباران شهرها در حد صدای آژیر و جمع¬شدن مردم زیر یک سقف امن کاهش پیدا می¬کند. در این میان بزرگترین دستاورد شاهین¬پر به نطر من این است که در عطر مردگان موفق می¬شود از به هم آمیختن تخیل و واقعیت و با وصف جزء به جزء مکان¬ها و حالت¬ها فضای هولناک آن زمان را بازآفرینی کند. در عطر مردگان موقعیت¬های طنزآمیز بر محور سودجویی محتکران ِ رند و جایگزینی فرهنگ روستایی به جای فرهنگ شهری شکل می¬گیرد و نابسامانی¬ها و سردرگمی¬هایی که از این طریق برای مردم شهرنشین و متواری از شهرها به وجود آمد. به قلم این نویسنده¬ی شصت و هشت ساله پس از مهاجرتش به آمریکا علاوه بر رمان عطر مردگان دو مجموعه داستان¬ به نام¬های لباس رسمی ترس و به گل¬نشستگان در خارج از کشور منتشر شده است.

حسین نوش¬آذر