شهریه‌‌ای شدن دانشگاه‌‌ها و نابرابری‌‌های اجتماعی

ایرج ادیب‌زاده

وزیر علوم جمهوری اسلامی شهریه‌ای شدن دانشگاه‏‏ها در ایران را تأیید کرد. کامران دانشجو در جمع دانشجویان دانشگاه امام خمینی گفت: «اگر دانشگاه پول را از راه حلال خرج کند، دانشگاه پولی خوب است.»

وضعیت کنونی دانشگاه‏های ایران از حیث گرفتن شهریه از دانشجویان چگونه است؟ این پرسش را با سعید پیوندی، استاد دانشگاه پاریس هشت و کارشناس آموزشی، در میان گذاشته‏ام.

سعید پیوندی، استاد دانشگاه در پاریس

در شرایط فعلی، فقط بخشی از دانشگاه‏های ایران طبق قانون اساسی هم‏چنان کم‏وبیش رایگان است و مجموعه‏ی دانشگاه‏های آزاد، حدود ۴۵ درصد دانشگاه‏های ایران را در برمی‏گیرند و همین‏طور دانشگاه‏های غیر انتفاعی، بخش شبانه‏ی دانشگاه و یا حتی بخش‏هایی از دانشگاه روزانه، همه هم‏اکنون شهریه می‏گیرند. میزان آن در هر دانشگاهی هم خیلی متفاوت است.

دانشگاه مجانی و رایگان، آن‏گونه که در قانون اساسی توصیه شده، در عمل بخش اقلیت دانشجویان امروز را دربرمی‏گیرد. بنابراین آن‏چه مجلس تصویب کرده، در جهت سیاست‏هایی بوده که در سال‏های گذشته دنبال شده و این مصوبه‏ی مجلس که به برنامه‏ی پنجم برمی‏گردد، آن‏چه در گذشته انجام شده را تاحدودی تثبیت و تایید می‏کند و توسعه می‏دهد.

شما به قانون اساسی جمهوری اسلامی اشاره کردید. به‏طور کلی این طرح تصویب شده‏ی مجلس برای شهریه‌ای شدن دانشگاه‏ها، مخالف این قانون اساسی نیست؟

این طرح مخالف قانون اساسی جمهوری اسلامی هست، ولی توجه کنید که قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در آن دهه‏ی انقلابی تصویب شد که صحبت از پول و پرداخت شهریه در بخش آموزشی، امر نامطلوبی تلقی می‏شد. برای همین هم در آن زمان حتی مدارس خصوصی‏ای که وجود داشتند، با سروصدای زیاد تعطیل و یا دولتی شدند.

در آن زمان تمایل به این بود که همه‌چیز رایگان باشد. چون فکر می‏کردند، ثروت دولت، فروش نفت یا بقیه‏ی درآمدهای دولت اجازه می‏دهد تا در همه‏ی زمینه‏ها آموزش رایگان باشد. فقط ده سال طول کشید تا در حوزه‏ی آموزش پیش از دانشگاهی ما شاهد شکل گرفتن مدارس غیر انتفاعی باشیم که شهریه‏ای به‏مراتب گران‏تر از مدارس ملی اوایل انقلاب یا پیش از انقلاب می‏گرفتند و می‏گیرند.

الان حدود ۱۰ تا ۱۲درصد دانش‏آموزان ایران در مدارسی درس می‏خوانند که غیر انتفاعی هستند و شهریه‏های خیلی بالایی دارند. خیلی از مدارس دولتی هم به بهانه‏های مختلف از دانش‏آموزان شهریه می‏گیرند.

بنابراین می‏شود گفت، دست کم‏ در حوزه‏ی پیش دانشگاهی، ما قانون اساسی را که خیلی صریح بر رایگان آموزش در این مقطع تاکید دارد نقض کرد‏ه‏ایم. در حوزه‏ی آموزش عالی، قانون اساسی به‏هرحال یک راهی را باز می‏گذارد. در واقع اشاره می‏کند که بهتر است رایگان باشد، ولی در تمام حوزه‏های آموزشی، در عمل ما با آن قانون اساسی دهه‏ی شصت فاصله گرفته‏ایم.

آیا می‏شود مقایسه‏ای بین ایران با کشورهای مشابه در جهان، در زمینه‏ی شهریه‌ای شدن دانشگاه‏ها داشت؟

در سطح جهانی ما چندین الگوی مهم داریم که در این الگوها هم دانشگاه‏های کاملاً مجانی داریم مانند کشورهای اسکاندیناوی؛ هم دانشگاه‏های خیلی ارزان مانند فرانسه، ایتالیا و آلمان و هم دانشگاه‏های کاملاً پولی، چه در بخش دولتی و چه در بخش خصوصی مانند ژاپن، کانادا، استرالیا و امریکا.

در نتیجه همه‏ی این الگوها در دنیا موجودند و هیچ‏کدام از این الگوها هم نتوانسته‏اند در عمل نشان بدهند که کدام کاراترند؛ چه نسبت به برخورداری از عدالت اجتماعی برای جامعه و چه از لحاظ کارایی خود نظام آموزش عالی. یعنی برای مثال، دانشگاه‏های امریکایی که پولی هستند، خیلی از دانشگاه‏های کشوری مانند آلمان یا فرانسه یا ایتالیا که مجانی و یا خیلی ارزان هستند، دمکراتیک‏‏تر‏ند. درواقع بیشتر ازهر جا دانشگاه‏های این کشورها وارد جامعه شده‏اند و درصد خیلی بالاتری از جوان‏ها می‏توانند به دانشگاه راه پیدا کنند.

بنابراین ما نباید امر پولی شدن دانشگاه‏ها را ضرورتاً با امر دمکراتیزه شدن دانشگاه و آموزش عالی و یا کارایی آموزش عالی یکسان بگیریم. این آن‏ چیزی است که الگوهای امروزی موجود در دنیا و تجربیات کشورهای مختلف به ما می‏آموزد.

اجرای این طرح به زیان مؤسسات و مراکز آموزش عالی غیر دولتی نیست که راه‌اندازی آنها را هم مجلس تصویب کرده است؟

اجرای این طرح، دوگانگی موجود در آموزش عالی ایران را از بین می‏برد. یعنی به نوعی همه‏ی آموزش ایران به سمت پولی شدن پیش خواهد رفت. برای همین هم بقای آموزش خصوصی سابق، مؤسسات غیرانتفاعی و دانشگاه آزاد و استقبال از آنها از سوی دانشجویان بستگی به کیفیت‏شان در رابطه با دانشگاه‏های دولتی دارد.

چون مشکلی که با پولی شدن دانشگاه‏های دولتی به‏وجود می‏آید، این است که اساساً دانشگاه‏های غیرانتفاعی دیگر فقط به‏خاطر اینکه پولی هستند و بدون کنکور، اگر کیفیت پایینی‏ داشته باشند جذابیتی برای دانشجویان نخواهند داشت. این می‏تواند آینده‏ی آموزش عالی بخش خصوصی کنونی ایران را کاملاً تحت پرسش قرار بدهد.

ضمن اینکه ظرفیت‏هایی که الان آموزش عالی ایران برای گسترش خود دارد، به‏مراتب بیش از بازار کار کنونی ایران و نیازهای جامعه‏ی امروز ایران است. آموزش عالی کنونی ایران فقط تلاش کرده به تقاضای اجتماعی پاسخ بدهد و برای همین هم الان برای بخشی از این رشته‌ها، دانشجوی کافی وجود ندارد. همین امسال صحبت از ۲۰۰هزار جای خالی در آموزش عالی ایران شده است.

این نشان می‏دهد توسعه‏ی بی‏دروپیکر سال‏های گذشته، به‏خصوص در بخش خصوصی، در عمل می‏تواند با یک بحران جدی روبه‌رو بشود. به‏خصوص اینکه دانشگاه‏های دولتی، بعد از اینکه خصوصی بشوند، احتمالاً با فراغ بال بیشتری می‏توانند خود را گسترش بدهند و چون کیفیت‏شان بالاتر است، در رقابت با بخش خصوصی هم به‏راحتی جاهای برتر را کسب می‏کنند.

آیا خصوصی کردن دانشگاه‌ها، به ایجاد نابرابری‏‏های عدالتی در جامعه که هم‏اکنون هم می‏بینیم، دامن نمی‏زند؟

چرا؛ در حقیقت، خطر اصلی‏ای که خصوصی کردن در ایران و همه جای دنیا دارد، این است که کسانی که پول بیشتری دارند، از امکانات بیشتری بتوانند استفاده کنند و به سطوح بالاتری از آموزش دسترسی پیدا کنند.

اگر جامعه بدون اقدامات و قوانین و چهارچوب‏های جبرانی و تبعیض مثبت در این زمینه، بخواهد فقط به خصوصی کردن و پولی کردن آموزش عالی دست بزند، در عمل نابرابری موجود را گسترش می‏دهد.
در جامعه‏ای مانند ایران، این نابرابری‏ها هم‏اکنون خیلی چشمگیر هستند؛ به عنوان نمونه بین استان‏های پیشرفته‏ی آموزشی ایران مانند تهران، اصفهان، سمنان یا یزد و استان‏هایی که در این زمینه بسیار عقب‏ مانده‏اند، مانند سیستان بلوچستان تفاوت بسیار است. به‏طوری که امروز شانس یک دختر روستایی در سیستان و بلوچستان ده برابر کمتر از یک دختر تهرانی، برای راه یافتن به یک دانشگاه خوب در ایران است.

در نتیجه، اگر قرار باشد این خصوصی کردن به‏طور واقعی عملی بشود، هم‏زمان دولت باید تدابیری بیاندیشد برای اینکه کسانی که استعداد و توانایی دارند ولی پول ندارند، بتوانند برای رفتن به آموزش عالی از بورس، امکانات کمکی و حتی وام تحصیلی استفاده کنند و خصوصی شدن و پولی بودن دانشگاه‏ها یک دیوار و تبعیض جدید در جامعه ایجاد نکند. این آن چیزی است که من فکر می‏کنم باید در کنار خصوصی کردن، به آن توجه شود.

مسئله‏ی اساسی خصوصی کردن این است که ما امکانات فعلی دولت را متمرکز کنیم در بخش‏هایی که هنوز به انداز‏ه‏ی کافی توسعه‏ پیدا نکرده است؛ یعنی آموزش پیش از دانشگاهی. بنابراین اختصاص بودجه‏ی دانشگاهی به این بخش، هم‏زمان مستلزم آن است که ما در بخش آموزش عالی تدابیر جبرانی جدی‏ای داشته باشیم برای عدم توسعه‏ی تبعیض‏ها و بی‏عدالتی‏های جدید در جامعه.