هویت ملی در دوران مدرن

پانته‌آ بهرامی

بدون تردید پرداختن به هویت ملی در ایران، به‌خاطر ساختار گوناگون از نظر قومی، نژادی، مذهبی، زبانی و فرهنگی در دوران کنونی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. چه جامعه ما به‌خاطر آموزه‌های سنتی و گزاره‌های مدرن با نوعی چالش و بحران روبه‌رو است.

آن‌چه مورد قبول اکثر کارشناسان و جامعه شناسان است ذهنی بودن و سیال بودن پدیده‌ی هویت ملی است. روان‌شناسان بیش‌تر با لایه‌ی فردی هویت سر و کار دارند، درحالی که جامعه‌شناسان و متخصصان فرهنگی، حوزه‌ی کارشان هویت جمعی است و هویت ملی در حوزه‌ی هویت جمعی قرار دارد که بر بنیان‌های فرهنگی، تاریخی و اعتقادی استوار است

هویت ملی پدیده‌ای متغیر و سیال

مفهوم هویت و تفسیری که از آن می‌شود، همواره در معرض تغییری هماهنگ با تحولات سیاسی- اجتماعی جوامع بشری بوده است. شاید به این دلیل است که برخی هویت ملی را گاهی تحمیلی نیز خوانده‌اند. مثل حمله و اشغال کشورها و سپس درونی کردن فرهنگ کشور اشغالگر. مثل حمله‌ی اعراب به ایران.

روند هویت ملی، فرایندی طولانی و پیچیده دارد. عوامل جغرافیایی، قومی، زبانی، اعتقادی، معیشتی، تاریخ مشترک، اعیاد و آداب و رسوم، مثل نوروز، اسطوره‌ها و داستان‌ها، ادبیات، معماری، موسیقی و غیره در طول قرن‌ها هویت ملی را می‌سازد.

اگر بپذیریم که هویت ملی پدیده‌ای متغیر و سیال در بستر تاریخی است و همواره از نو ساخته و سامان‌دهی می‌شود، هویت ایرانی مجموعه ارزش‌هایی است که در همه‌ی اعصار تاریخی این سرزمین وجود داشته است.

از نظر جامعه‌شناسان این که هویت‌های گوناگون داخل ایران نافی هویت ملی واحد است تصور درستی نیست، بلکه برعکس در جامعه‌ای متنوع و گوناگون از نظر قومی، مذهبی و فرهنگی مثل ایران آن هویت ملی کارکرد سازنده و پویا دارد که در برگیرنده‌ی همه‌ی اقوام، مذاهب و فرهنگ‌های این سرزمین باشد.

مردمی که در یک سرزمین مشترک باهم زندگی کرده‌اند و در غم‌ها و شادی‌های هم، در شکست‌ها و پیروزی‌ها و درخوشبختی‌ها و شوربختی‌های هم در طی قرن‌ها شریک بوده‌اند حس مشترکی دارند که آن را ترکیب روان‌شناختی مشترک و یا هویت ملی نامیده‌اند.

بنابراین تبلور سیال هویت ملی در طول چندهزار سال را نه می‌توان به یک زبان، نه به یک مذهب و نه به یک تکه خاک و نه به یک گروه تباری محدود کرد. هویت ملی مترادف هیچ‌کدام از این عناصر نیست، بلکه مجموعه‌ی این‌هاست که هویت ایرانی را تشکیل می‌دهد. مثلاً صحبت کردن از نژاد آریا برای هویت دادن به همه‌ی ایرانیان برخوردی یک‌سویه است؛ چه در ایران همه از یک نژاد نیستند. آنها از نژادها، اقوام، مذاهب و زبان‌های گوناگون تشکیل شده‌اند.

از سوی دیگر نباید فراموش کرد که دولت‌ها با تکیه بر هویت ملی نظام ارزشی مورد نظر خود را از طریق آموزش، تبلیغات و رسانه‌ها به افراد جامعه القا می‌کنند.

دکتر فرزین وحدت، جامعه‌شناس در نگاهی تاریخی به هویت ملی می‌گوید:

«هویت ملی عمدتاً در غرب و اروپا مطرح شده و برخی می‌گویند، حتی موضوعی ساختگی است. مثلاً در فرانسه تا قرن ۱۹ زبان واحد وجود نداشته. این موضوع تا حدی درست است ولی در مقایسه یکی از قدیمی‌ترین سرزمین‌هایی که هویت ملی داشته، ایران است که ریشه‌های عمیقی دارد و استمرار تاریخی داشته. بسیاری از اقوام که به ایران آمده‌اند، ریشه‌های فرهنگی خود را آورده‌اند و جذب هویت ملی ایران شده‌اند. مثلاً ایران در صدر اسلام تنها کشوری است که مسلمان می‌شود ولی زبان خودش را از دست نمی‌دهد. مثلاً مصر کاملاً هویتش را از دست می‌دهد و ایران تا حد زیادی هویتش را حفظ می‌کند.»

دکتر فرزین وحدت، جامعه‌شناس

نقش زبان در شکل‌دهی هویت

ویژگی‌های هویت ملی در چه عواملی تجلی پیدا می‌کند؟ نقش زبان، اقوام مختلف، سرزمین، آداب و رسوم در این میان چیست؟

دکتر فرزین وحدت جامعه‌شناس می‌گوید:

«همه‌ی این عناصر مهم هستند. زبان نقش مهمی دارد. چه فرهنگ از طریق زیان شکل پیدا می‌کند. ولی این را نباید به حاشیه‌نشین کردن زبان اقوام مختلف در ایران تعبیر کرد. تعریفی که از هویت ملی ایران در ۱۵۰ سال اخیر بوده، حالتی شونیستی دارد که زبان‌های دیگر را به حاشیه براند. بنابراین نباید به افراط و تفریط نگاه کرد. نقش زبان فارسی در شکل دادن به هویت ایران مهم است ولی نقش زبان‌های دیگر نیز در ایران اهمیت دارد.

در اوایل اسلام بسیاری از یهودیان ایران زبان فارسی را نگاه داشته‌اند. حتی در حال حاضر یهودیان ایران خالص‌تر فارسی را صحبت می‌کنند و به زبان ساسانیان نزدیک‌تر است. بنابراین قومیت نقشی اینجا بازی نمی‌کند.

می‌دانید که معمولاً نوجوانان مهاجر فوری زبان کشور میزبان را می‌پذیرند و زبان مادری را از دست می‌دهند، اما برای مثال برخی نوجوانان یهودی ایرانی در نیویورک با هم فارسی صحبت می‌کنند. بنابراین در این‌جا قومیت نقش کم‌تری ایفا می‌کند.

در مورد ملیت‌هایی که در ایران هستند بسیاری مایلند که زبان مادری خود را به‌عنوان زبان اصلی استفاده کنند. مثل ترک‌ها، کردها، عرب‌ها و دیگران، چگونه می‌توان به این معضل پاسخی منطقی داد که نه به آنها تبعیض روا داشته شود و نه اینکه زبان فارسی نقش خود را از دست بدهد؟

این موضوعی بغرنج در کشوری با ملیت‌ها و اقوام مختلف مثل ایران است. اگر ایرانیان به یک نوع بلوغ برسند که احساس خطر نکنند این زبان‌ها می‌تواند در کنار هم زندگی کنند. به نظرم این بلوغ ملی در حال شکل‌گیری است.

یک کرد و یک آذری اگر بخواهند با هم حرف بزنند، مجبورند به زبان فارسی با هم صحبت کنند.بنابراین زبان فارسی جایگاه خودش را دارد که فراگیر است ولی این دلیل نمی‌شود که به زبان‌های دیگر در مدارس و یا دانشگاه ها تدریس نشود و یا آذری و کردی تدریس نشود. این‌ها با هم منافاتی ندارند.»

نقش اقتصاد و آزادی در هویت ملی

برخی دیگر از کارشناسان بر این باورند که عدالت اجتماعی از مهم‌ترین مبانی و عوامل تحکیم هویت ملی است و ظلم‌های طبقاتی مخرب هویت ملی است. در جوامعی که رفاه مادی مردم تامین باشد، هویت ملی ثبات و پایداری بیش‌تری دارد. از دکتر فرزین وحدت می‌پرسم: حرکت‌هایی چون بمبگذاری‌ای که در سیستان و بلوچستان صورت گرفت نشان از آن دارد که مشکلات ما در این زمینه حل نشده، نظر شما چیست؟

در مورد مولفه های گذشته و تاریخی صحبت کردیم ولی مولفه های آینده نیز اهمیت دارد. به نظر من ایران در حال وارد شدن به دنیای مدرن است و تاحدی شده است، منطورم ملت ایران است، حساب حکومت و سیستم سیاسی جداست. از ویژگی های دولت - ملت مدرن پایبندی به اصول دمکراسی و آزادی است . این اصول می تواند ایرانیان را در محدوده جغرافیای ایران کنونی پیوند دهد که می تواندما را در حل مشکلات زبانی و قومی کنونی بسیاری یاری دهد.

یعنی شما راه حل موضوع ملیت ها را در یک نوع فدرالیسم می‌بینید که بتواند به فرهنگ همه‌ی ملیت‌ها احترام بگذارد و به آنها امکانات مساوی و اجازه‌ی رشد به زبان های مختلف در ایران بدهد.

دقیقاً. یک نوع فدرالیسمی که بتواند هم تمامیت ارضی و ملی ایران را حفظ کند و هم حقوق اقوام مختلف و گروه‌های زبانی گوناگون را تضمین کند؛ همراه با آزادی و دمکراسی. اتفاقاً نه تنها باعث تجزیه‌ی ایران نخواهد شد بلکه باعث همبستگی بیش‌تر خواهد شد. در یک ایران دمکراتیک این دو عنصر می‌تواند در کنار هم رشدونمو کند.