ایران، منزوی‏تر از گذشته!

ایرج ادیب‌زاده

شدیدترین تحریم‏های اتحادیه‏ی اروپا و کانادا علیه جمهوری اسلامی ایران، همان‏طور که انتظار می‏رفت، از روز گذشته، پنجم مردادماه (۲۷ ژوییه)، به مرحله‏ی اجرا درآمده است.

این پرسشی است که با آقای رضا تقی‏زاده، استاد دانشگاه گلاسکو و کارشناس مسائل ایران، در میان گذاشته‏ام.

رضا تقی‌زاده، استاد دانشگاه گلاسکو و کارشناس مسائل ایران

رضا تقی‌زاده: تحریم‏هایی که تاکنون از سوی شورای امنیت علیه ایران تصویب و به موقع اجرا گذاشته شده بود، اقتصاد ایران را با دشواری‏های بسیار جدی روبه‌رو کرده و به‏خصوص صنایع نفت و گاز ایران را در شرایط بسیار دشواری قرار داده است.

اکنون اضافه شدن تحریم‏های جامعه‏ی اروپا، به مجموعه‏ی تحریم‏های شورای امنیت که به‏نظر می‏رسید تاحدودی ملایم‏تر است، می‏تواند مشکلات جاری اقتصادی ایران را به‏مراتب بیش از گذشته کند و ایران را به‏خصوص در جهت حمل‌ونقل و مبادله با کشورهای خارجی، جذب سرمایه، تکنولوژی و ادامه‏ی تجارت خارجی، در وضعیت بسیار دشواری قرار بدهد.

به‏نظر شما، چه بخش‏هایی بیش از همه، در محاصره‏ی این تحریم‏ها قرار گرفته‏اند؟

مهم‏ترین بخش اقتصاد ملی ایران متکی به صادرات نفت است و ایران برای ادامه‏ی صادرات مجبور به حفظ تولید- اگرنه افزایش تولید- نفت و گاز است. اگر قرار است این تحریم‏ها اقتصاد ملی ایران را هدف قرار بدهند، مهم‏ترین بخش آن بیش‌ترین آسیب را خواهد دید.

به این ترتیب صنایع نفت و گاز ایران و ادامه‏ی وضع دشواری که امروز با آن مواجه هستند، ایران را در وضعیتی بسیار دشوارتر از سابق قرار خواهد داد. ضمن این‏که صادرات ناشی از نفت و گاز، نقطه‏ی قوت دولت است. چون دولت همه‏ی درآمد ارزی خود را که برای خرید تسلیحات نظامی و برای تأمین هزینه‏های بودجه به آن نیاز دارد، از این راه به‏دست می‏آورد. این همان‏طور که گفتم، نقطه‏ی قوت دولت و رژیم است.

حال با اعمال فشارهای بیش‌تر علیه این نقطه‏ی قوت و ضعیف‌سازی آن، در آینده امکان مانور برای دولت ایران را در زمینه‏های مختلف، چه سیاست داخلی و چه سیاست خارجی، بسیار دشوارتر از سابق می‌کند.

آیا می‏توان اعمال این تحریم‏ها را فصل تازه‏ای در روابط اقتصادی میان ایران و اتحادیه‏ی اروپا و به‏طور کلی غرب به‏حساب آورد؟

بدون تردید. ایران از نگاه تجارت خارجی، یکی از شرکای محلی مهم جامعه‏ی اروپا به‏شمار می‏رفت. در طول چهار یا پنج سال گذشته، صادرات نفت بسیار کوچک‏تر شده و به حدود نیمی از آن‏چه در پنج سال گذشته بود، رسیده است.

اما ایران هم‏چنان ششمین تأمین‏کننده‏ی نفت خام اروپا به‏حساب می‏آید. به‏نظر می‏رسد با اعمال تحریم‏های تازه که بخشی از آن شامل تسهیلات بانکی برای مبادله‏ی نفت و دریافت پول آن است، این موقعیت هم از دست ایران خارج خواهد شد و نقش ایران به عنوان تأمین کننده‏ی نفت خام اروپا بسیار کوچک‏تر از پیش می‏شود.

ایران این موقعیت را در قبال چین، در طول یک‏سال گذشته از دست داده است. حال به‏نظر می‏رسد، کشورهای اروپایی و همکاران آنها در بقیه‏ی نقاط دنیا، بدون قرار دادن مستقیم نفت و گاز ایران در شمول تحریم‏ها، غیرمستقیم و به‏صورت یک‏جانبه، این سیاست را در عمل به‏موقعیت اجرا گذاشته‏اند و این برای دولت ایران یک خطر جدی است. همان‏طور که گفتم، دقیقاً نقطه‏ی قوت دولت ایران را هدف قرار داده‏اند.

تحریم‏های یک‏جانبه‏ی اتحادیه‏ی اروپا و کانادا علیه ایران بی‏سابقه است. حتی بسیار شدیدتر از آن‏چیزی است که در عراق صدام حسین یا کوبای فیدل کاسترو اتفاق افتاد. وضعیت این دو رژیم را دیده‏ایم و می‏بینیم. شما تأثیر این تحریم‏های شدید بر جمهوری اسلامی ایران را چطور می‌دانید؟

طبیعتاً ایران را فقیرتر خواهد کرد. علی‏رغم این‏که گفته شده تحریم‏ها را طوری تنظیم کرده‏اند که به مردم لطمه‏ای وارد نشود، ولی بی‏تردید زندگی مردم با دشواری‏های تازه‏ای روبه‌رو خواهد شد.

اقتصاد ملی ایران به‏تدریج کوچک‏تر و ضعیف‏تر خواهد شد و ایران به کشوری فقیر و عقب‏مانده‏تر از آن‏چه هست، تبدیل می‏شود. آن‏هم در منطقه‏ای که کشورهای همسایه‏اش، به‏خصوص کشورهای حاشیه‏ی جنوبی خلیج فارس، یکی از سریع‏ترین رشدهای اقتصادی دنیا را دارند و به‏سرعت به دنیای پیشرفته نزدیک شده‏اند.

در تعریف شدید بودن این تحریم‏ها، حق با شماست. تحریم‏هایی بسیار بی‏سابقه است، اما تنها تفاوتش با تحریم‏هایی که علیه عراق اعمال شد، محاصره نشدن بندرهای ایران است. البته محدودیت‏هایی در مورد مبادلات حمل‌ونقل هوایی و دریایی ایران اعمال می‏شود، ولی ایران محاصره‏ی دریایی نخواهد شد. علت پرهیز از این کار و قرار ندادن نفت و گاز ایران در شمول تحریم‏ها، این است که به بازار جهانی نفت و گاز لطمه نزنند.

به‏هرحال ایران چهارمین صادرکننده‏ی نفت در دنیا و دومین صادرکننده‏ی نفت در اوپک به‏حساب می‏آید. در نتیجه اثر روانی خروج صادرات ایران از بازار نفت، ممکن است به بازار و قیمت‏های جهانی نفت لطمه بزند. به‌همین دلیل، این مورد را در شمول تحریم‏ها قرار نداده‏اند.

ولی به‏هرحال به‏صورت تدریجی، کشورهای بزرگ‏تر منطقه، نظیر عربستان سعودی، در کار اشغال بازارهای نفتی ایران هستند و از راه اعمال محدودیت‏های بانکی، مبادلات نفت خام ایران نیز با مشکلاتی روبه‌رو خواهد شد که نتیجه‏ی آن کاهش صادرات ایران است. این موضوع در مورد بقیه‏ی کشورها، به‏استثنای عراق، تابه‏حال بی‏سابقه بوده است.

هم‏زمان با اجرای مجازات‏های شدید اتحادیه‏ی اروپا و کانادا، سیگنال‏های مثبتی از تهران هم به‏گوش رسید. علی ‏اصغر سلطانیه، نماینده‏ی ایران در آژانس بین‏المللی انرژی اتمی، روز گذشته اعلام کرد که تهران بدون قید و شرط آماده‏ی مذاکره است. پیش‏تر، محمود احمدی‏‏نژاد و سعید جلیلی، مذاکره‌کننده‏ی ارشد جمهوری اسلامی ایران، شرط‏هایی برای برگشت به میز مذاکره با غرب، اعلام کرده بودند. شما این را نشانه‏‏ای از تغییر سیاست هسته‏ای ایران می‏دانید؟

دولت آقای احمدی‏نژاد چه در دوران دولت نهم و چه در دولت دهم، همیشه مدعی بوده که می‏خواهد از موضع قدرت با دنیای خارج گفت‏وگو کند و همیشه صحبت از داشتن سهمی در مدیریت دنیا کرده و از عدالت جهانی گفته است.

ولی به علت اتخاذ تاکتیک‏های غلط و سیاست‏هایی که قابلیت پیشرفت در آن بسیار کم بوده‏اند، در عمل مجبور شده که از موضع ضعف با طرف‏های خارجی‏اش از در مذاکره دربیاید.

ایران امروز بسیار منزوی‏تر از پنج سال پیش است. شرکای استراتژیک خود، از جمله روسیه و چین را از دست داده است و چهار قطعنامه‏ی تحریمی را در دامن خود دارد.

همین چندماه پیش ایران فرصت داشت بعد از دریافت فرمول وین، با مبادله‏ی اورانیوم غنی‏شده‏اش و تأمین سوخت اتمی برای یک راکتور آزمایشگاهی در تهران، آماده‏ی مذاکرات جدی‏تری با دنیای خارج باشد. اما به علت نداشتن سیاست هماهنگ، یک‏نواخت و محاسبه شده، این فرصت را از دست داد و شش‌ماه پس از آن مجبور شد داوطلبانه، با پادرمیانی برزیل و ترکیه، شرط اصلی مندرج در فرمول وین را بپذیرد و اعلام کند که حاضر است ۱۲۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‏شده‏ی خود را به خارج بفرستد؛ که البته جامعه‏ی غرب آن را نپذیرفت و زمان را دیر اعلام کرد.

حالا هم حتی همین سه‌روز پیش آقای احمدی‏نژاد باز با لحن دیگری و متفاوت با آن‏چه امروز آقای سلطانیه و آقای صالحی می‏گویند، نسبت به نحوه‏ی مقابله با تحریم‏ها صحبت کرد و آنها را بی‏ارزش شمرد.

به‏نظر می‏رسد، آن‏چه آقای سلطانیه می‏گوید، گرچه نشانه‏‌ی تغییر سیاست ایران نیست، ولی صدای سازی است که از بخش دولت ایران شنیده می‏شود و نشانه‏ی افزایش ضعف در موضع آن است. باید دید در آینده چه زمینه‏های دیگری از این نوع را شاهد خواهیم بود و بر پایه‏ی آن، کدام‏یک از دیگر دولتمردان ایران برای حضور در این مذاکرات اظهار آمادگی می‏کنند.

آن‏چه روشن است، علی‏رغم اظهارات آقای احمدی‏نژاد که وقفه‏ای دوماهه برای مذاکره با جامعه‏ی اروپا تعیین کرده بود، دولت ایران برای آغاز این مذاکرات بسیار مشتاق است. ولی جامعه‏ی اروپا پیش از اعمال تحریم‏هایی که شاهد تصویب آن هستیم، این آمادگی را نداشت و بی‏تردید ایران ناگزیر خواهد شد که از موضع ضعف با جامعه‏ی جهانی روبه‌رو شود و امتیازات بزرگ‏تری بدهد. وگرنه تنبیهات آینده از این هم شدیدتر خواهند شد.