بستن شرکت‌های هرمی، اقدامی اقتصادی یا امنیتی؟

حسین علوی

بنا به گزارش‌ها، روزهای جمعه و شنبه گذشته، نیروهای انتظامی با همکاری وزارت اطلاعات، دست به تعطیلی دفاتر صدها شرکت موسوم به «شرکت‌های هرمی» زدند و برخی از فعالان این دفاتر را بازداشت کردند.

دکتر جمشید اسدی کارشناس اقتصاد، درباره مفهوم شرکت‌های هرمی می‌گوید:

اجازه بدهید مثالی بیاورم. فرض کنید یک کارخانه‌دار یا یک تاجر بزرگ به دو یا سه نفر می‌گوید اگر شما کالاهای من را بفروشید، این‌قدر پورسانت برای شما در نظر گرفته‌ام و این‌قدر هم برای من می‌ماند. هر کدام از آن دو سه نفر به دو سه تن دیگر و آن دو سه نفر دوم به اشخاص دیگری مراجعه می‌کنند.

می‌بینید آن شخصی که این تجارت را آغاز کرده ، به زودی به دو و شش نفر ارتقاء پیدا می‌کند و اگر همین‌طور ادامه بدهیم به هرمی می‌رسیم که در رأس شروع شده و به تدریج وسعت پیدا کرده است. زیرا هر کس که مشترک جدید و جزو حلقه‌ی توزیع می‌شود، می‌تواند اشخاص بیشتری را عضو و مشترک کند.

آیا به دلیل این‌که کار این شرکت‌ها توزیع کالاست، ممکن است که به نوعی سر حلقه‌ی این شرکت‌ها از رانت‌های مشخصاً حکومتی استفاده کرده باشند؟ از نظر اقتصادی سلامت این کار در چه حدی است؟

به لحاظ نظری این کار، یک کار سالم اقتصادی است. در هر کاری امکان تقلب هست. البته در پزشکی و در کار مسجد و کلیسا هم تقلب می‌شود. اما به لحاظ نظری این کار سالم و درست است. آن‌چه که امروز مورد تردید بسیاری از تحلیل‌گران اقتصادی است این است که در شرایطی که واردات در ایران زیاد نیست و تحت کنترل شدید است و به غیر از سپاه پاسداران که اسکله‌های نامرئی دارد، چه کس دیگری ممکن است رانت عظیمی داشته باشد که بتواند به مقدار وسیعی این واردات را انجام دهد؟

از سوی مامورین انتظامی عنوان شده که این کار در چارچوب مرحله‌ی چهارم طرح ارتقای امنیت انجام شده است، رابطه‌ی این گونه مسائل اقتصادی با مسئله‌ی امنیت در ایران چگونه می‌تواند باشد؟

پرسش شما کلیدی است و من از آغاز این گفت‌وگو به این پرسش فکر می‌کردم، اما به دلیل این‌که می‌خواستم بحث ما علمی و عینی باشد به آن اشاره نکردم. این مسئله، مسئله‌ای امنیتی است.

وزارت اطلاعات در شرایط کنونی از هر تجمع و شبکه‌ای می‌هراسد و احتیاط می‌کند و آن‌ها را مغایر شرایط ایمنی در کشور می‌داند. در نتیجه اگر شبکه‌ای حتی به اسم تجارت و فروش کالا درست شده باشد، می‌تواند مورد شک و ظن وزارت اطلاعات قرار بگیرد.

آنها از این وحشت دارند که نکند شرکت تجاری، صورتی باشد و در عمل کار سیاسی انجام دهد، یا این که کسی به نحوی از انحاء شبکه‌ی تجاری را به یک شبکه‌ی اعتراض مدنی تبدیل کند.

گفته شده است که حدود دو میلیون نفر در این شبکه‌ها عضویت دارند و بخش قابل توجهی از کارشان را نیز در عرصه‌ی اینترنت انجام می‌دهند. آیا بستن این شبکه ها می تواند به شرایط امنیتی به ویژه در شرایط خاص کنونی مربوط باشد؟ آیا می‌توان چنین تلقی کرد؟

حتماً در شرایط کنونی اهمیت دوچندان پیدا می‌کند زیرا چنین شیوه‌ی کاری در اروپا، آمریکا و در آسیا به ویژه در سال‌های دهه‌ی ۱۹۹۰ میلادی به شدت رشد پیدا کرده است. یعنی این کار یک کار سالم اقتصادی است.

البته در بعضی موارد هم ممکن است در آن تقلب صورت بگیرد مثل هر کار دیگری. اما در شرایط خاص ایران که هر تجمع حتی غیرسیاسی، فرهنگی، مدنی، اجتماعی مورد ظن و شک وزارت اطلاعات است، از بین بردن چنین شبکه‌هایی یا دست کم تحقیق بسیار نزدیک در مورد چنین شبکه‌هایی اهمیت دو چندان برای وزارت اطلاعات پیدا می‌کند.

اگر بخواهیم باز از زاویه‌ی اقتصادی به مسئله نگاه کنیم، چنین شهرت پیدا کرده که فعالین و افرادی که با این شرکت‌ها در پیوند نزدیک و در رده مدیریت قرار می‌گیرند، صاحب ثروت‌های سریع و هنگفت می‌شوند، ایا چنین چیزی صحت دارد؟ آیا امکان دارد که در کوران این فعالیت‌ها، بخشی تمام دارایی خودشان را ببازند و بخشی فقط ثروت‌های کلان به جیب بزنند و این موجب نوعی فساد اقتصادی و دلیل کنترل و بازرسی باشد؟

بستگی به فروش دارد. اگر شما در فروش موفق باشید و بتوانید هر چه بیشتر شمار مشتری‌هاتان را افزایش دهید، به ازای هر مشتری سهمی به شما تعلق می‌گیرد و در نتیجه زود ثروتمند می‌شوید. وگرنه در کارتان موفق نیستید و ثروتمند هم نمی‌شوید. برای همین باید گفت در مجموع در این شکل فروش امکان ثروتمند شدن وجود دارد.

اما بدیهی نیست که هر کس که به این کار روی می‌آورد ثروتمند شود. این کار هم نوعی کاسبی مثل کاسبی‌های دیگر است. آیا هر کاسبی، بسیار توانمند و توانگر شده است؟ خیر. آیا ممکن است کسی از کاسبی توانمند و توانگر بشود؟ بله.

ظاهرا این شرکت‌ها بویژه ظرف حدود ۱۰ سال گذشته در ایران رونق بسیار پیدا کرده‌اند. آیا رواج این شرکت‌ها در طول این مدت، دلایل اقتصادی و اجتماعی مشخصی دارد؟

حتماً و باز هم این به نظرم یک پرسش کلیدی است. با توجه به شرایط بد اقتصادی و کسب و کار در ایران، بیکاری به‌بویژه در بین جوانان فارغ‌التحصیل از دانشگاه ها رشد پیدا کرده است. یعنی از یک سو رشد بیکاری و از سوی دیگر افزایش قیمت‌ها و گرانی باعث شده که بسیاری از ایرانی‌ها مجبورند دو یا سه کار را با هم انجام بدهند و یا هر روز دو یا سه شیفت کار کنند.

در نتیجه کارهایی که نهادینه نیست و مثل کار ثابت در این شرکت یا آن وزارت‌خانه نیست و آدم‌ها خودشان به طریقی می‌توانند این کارها را انجام دهند، به شدت رشد می‌کند. مثل کسی که در خانه‌ی خودش سلمانی ایجاد می‌کند، مثل کسی که در خانه‌ی خودش درس می‌دهد یا به خانه‌ی همسایه می‌رود و دیوار را رنگ می‌زند. این شغل‌ها در این شرایط نادرست اقتصادی رشد می‌کنند. رشد چنین چارچوب هرمی را نیز باید در بستر چنین شرایطی دید و فهمید.