افزایش نگرانی‌ها در خصوص زلزله تهران

شیرین فامیلی

اخيرا حسين باقری، ریيس سازمان مديريت بحران در ايران، احتمال وقوع زلزله در تهران را امری قطعی اعلام کرده و از تغييراتی در گسل‌های شمالی شهر تهران و وقوع حدود ۱۰۰ زلزله خفيف در اطراف پايتخت خبر داده است.

دکتر بهمن سرايی، معمار و شهرساز در برلين، با تاکيد بر اين که در ايران هيچ کدام از استانداردهای شناخته شده بين المللی در اين زمينه رعايت نشده است، به راديو زمانه می‌گويد:

«در ايران ضوابط و قوانين مربوطه وجود دارد، ولی اين قوانين در شهرسازی و معماری رعايت نشده است به خصوص در شهر تهران. بحثی وجود دارد تحت عنوان سازه‌های معماری در ارتباط با مقاومت مصالح و ساختمان در برابر زلزله که استانداردهای مختلفی در اين زمينه دارد و مرکز تحقيقات ساختمان تهران آن را منتشر کرده است، ولی هيچ‌کدام از آنها رعايت نمی‌شود.

در اروپا وقتی ساختمانی می‌سازند قبل از اجرای نماهای بيرونی هنگامی که پی ساختمان ريخته شد از طرف شهرداری يا اداره ساختمانی آن را بازرسی می‌کنند تا استاندارد بودن پی ريزی ساختمان را تاييد کنند. تازه من به اين کاری ندارم که محاسبات ساختمان و مقاومت آن در برابر زلزله چگونه است اما در ايران چنين چيزی وجود ندارد و کسی روی ساختمان نظارت نمی‌کند که ببيند سازه‌های ساختمان بر اساس محاسبات مهندس محاسب ساخته شده يا نه و مصالحی استفاده شده که مهندس محاسب تاييد کرده است يا نه. وقتی چنين نظارتی وجود ندارد ديگر چه توقعی می‌توان داشت.»

يکی از مواردی که بسياری از مهندسان و شهرسازان بر آن تاکيد دارند ساخت و ساز بی‌رويه آپارتمان‌ها و ساختمان‌های اداری بلند در پايتخت است.

دکتر حميد اشراق، معمار و شهرساز و رییس انجمن معماران ايران در پاريس، می‌گويد اين روال ساختمان‌سازی پس از انقلاب شدت گرفته است و می‌افزايد:

«قبل از انقلاب در تهران هنوز ساختمان‌ها تا اين حد بلند نشده بود. اگر هم تعداد کمی از ساختمان‌ها بلند می‌شد مهندسينی بودند که محاسبات آن را انجام می‌دادند، ولی چون ساختمان‌ها ارتفاع خيلی زيادی نداشت ما متخصصين زيادی در اين زمينه نداشتيم. بعد شهرداری آمد و گفت می‌خواهم تمام ساختمان‌ها را ببرم در آسمان و تراکم هوايی فروخت. ساختمان‌ها بالا رفت و دوستان معمار می‌آمدند پاريس و از من می‌پرسيدند برای ساختن ساختمان‌های بلند بايد چه کنيم.

قواعد ساختی که بايد برای ساختمان‌های بلند رعايت شود در اين ۳۰ سال رعايت نشده يا اگر شده بسيار کم است. بايد تمام نکات زلزله در ساختمان‌ها رعايت شود اما نشده و اگر اتفاقی رخ دهد فاجعه‌بار خواهد بود.

درحال حاضر درهيچ‌کدام از دانشگاه‌های ايران رشته زلزله نداريم، در صورتی که روی خط زلزله قرار داريم. وقتی در سال ۱۹۲۳ در توکيو زلزله آمد به مدت ۱۰ سال اينها روی زلزله برنامه‌ريزی دقيق انجام دادند. زلزله‌هايی که در ژاپن رخ می‌دهد به مراتب از ايران بيشتر است ولی تعداد تلفات به مراتب کمتر است.»

برخی از پژوهش‌گران و کارشناسان می‌گويند مقاوم سازی در ساخت و ساز شهر تهران فقط ميان ۱۰ تا ۱۵ درصد ساختمان‌ها رعايت شده است.

بهمن سرايی با اشاره به اين که بسياری از استانداردهای معماری و شهرسازی قبل از انقلاب برنامه‌ريزی شد و در آن زمان تا حدودی هم به اجرا درآمد، می‌گويد:

«‌قوانينی هم که داريم از سابق وجود دارد. آن زمان افرادی مانند مهندس سيحون و ديگران بودند که بر اجرای يک سری قوانين بين‌المللی در زمنيه شهرسازی و زلزله نظارت می‌کردند و يک سری پايه‌ها را بنا نهاده بودند که همه از بين رفت، مثلا همين مرکز تحقيقات ساختمان را آنها پايه ريزی کرده بودند. در تعدادی از ساختمان‌های گذشته هم اين اصول تا اندازه‌ای رعايت شده بود.»

يکی ديگر از عواملی که خطر خسارت‌های جانی و مالی را در زمان زلزله افزايش می‌دهد، مسئله جمعيت مناطق زلزله‌خيز است. در سال‌های اخير بحث کاهش جمعيت تهران بارها از سوی کارشناسان مطرح شده است. در روزهای اخير محمود احمدی نژاد نيز خواستار خروج دست کم پنج ميليون نفر از تهران شد.

بهمن سرايی، معمار و شهرساز در برلين، در اين باره که اين مسئله تا چه حد واقع‌بينانه و امکان‌پذير است، می‌گويد:

«در کشوری با ۷۰ ميليون جمعيت حدود يک هفتم يا يک هشتم کل جمعيت فقط در تهران سکونت دارند. اين مسئله از نقطه نظر تمرکز يک شهر خطرات ويژه خود را دارد. وقتی يک ضايعه طبيعی به وجود آيد هر چقدر در آن نقطه تمرکز جمعيت داشته باشيد خطر جانی آن هم بيشتر خواهد بود.

هاييتی يا کشورهای زلزله خيز ديگر را نگاه کنيد، مسئله فقط پايتخت نيست که بگوييم پارلمان يا مرکز تصميم‌گيری دولت به جای ديگری منتقل شود. تمام مراکز اقتصادی، سياسی، اجتماعی، بانکی و دولتی ايران در تهران متمرکز است ولی شهرهای ديگر چنين حالتی را ندارد.

در آلمان، فرانسه و کشورهای ديگر هر شهری در عرصه های مختلف يک وظيفه اساسی را به عهده دارد تا تمرکز زدايی داشته باشيم. تهران هم می‌تواند پايتخت باشد اما می‌شود ساير فعاليت‌های اقتصادی، اداری و غيره را در شهرهای ديگر انجام داد. مشکل ما فقط پايتخت نيست بلکه جمعيت انبوه تهران است، چون تنها جايی که مردم فکر می‌کنند امکاناتی برای تامين معاش فراهم است، پايتخت است در صورتی که می‌توان شهرهای ديگر را هم آلترناتيو قرار داد که امکانات اقتصادی برای جمعيت حومه خود داشته باشند. مشکل اساسی ما تمرکز در تهران است.»

برای جلوگيری از خسارات زلزله در تهران گرچه به گفته معماران و شهرسازان از نظر فنی و شهرسازی هيچ عمل فوری امکان پذير نيست، اما به عقيده آنها برای کاهش خسارات زلزله احتمالی می‌توان گام‌های جدی برداشت.

حميد اشراق، رییس انجمن معماران ايران در پاريس، معتقد است:

«‌درحال حاضر تعدادی به شهرداری می آيند برای ساخت و ساز ساختمان بلند اجازه می‌گيرند اما هيچ متولی نيست که در امور مقاوم‌سازی زلزله دقت کند.

در پاريس کسانی که جوش عمودی می‌دهند با کسانی که جوش افقی می‌دهند فرق می‌کند، ولی در تهران اين‌طور نيست و يک زلزله شش ريشتری همه چيز را دگرگون می‌کند.

قبل از انقلاب ما پنج مدرسه معماری داشتيم اما اکنون بيش از ۱۵۰ مدرسه معماری در ايران داريم، کسانی که در اين مدارس درس خوانده‌اند در مورد زلزله تخصصی ندارند.

اولين کاری که بايد انجام داد اين است که جلوی ادامه روند گذشته را گرفت. به عنوان مثال بايد چند منبع آب در جاهای مختلف شهر داشته باشيم که اگر يک منبع خراب شد از منبع ديگری استفاده کنيم و پيش‌بينی‌هايی بايد در اين مورد صورت گيرد. کنگره جهانی زلزله دو بار در تهران برگزار و مسائل خوبی در آن مطرح شد، اماهيچ‌کدام در ايران اجرا نشد.»