«دفاع از حقوق انسانی؛ راز محبوبیت آیت‌الله منتظری»

ایرج ادیب‌زاده

خبر درگذشت آیت‏الله منتظری، مهم‏ترین روحانی منتقد حکومت و جانشین پیشین آیت‏الله خمینی، صدها هزار نفر را به خیابان‏ها کشاند که در مراسم تشییع جنازه‏ی وی شرکت کردند. در مسیر حرکت، درگیری‏هایی نیز میان تظاهر کنندگان و نیروهای دولتی گزارش شد.

دلیل محبوبیت آیت‏الله منتظری چه بود؟ این پرسشی است که با آقای مهرداد درویش‏پور، جامعه‏شناس و استاد دانشگاه در سوئد در میان گذاشتم:

به راستی آقای منتظری بی‏نظیرترین چهره‏‏ی روحانی است که در حکومت اسلامی مورد احترام مردم قرار گرفت. در حالی که پس از این تجربه‏ی ۳۰ ساله، شاید به استثنای آیت‏الله طالقانی که در دوران اول انقلاب احترامی نسبی نسبت به ایشان نیز وجود داشت، نظر بسیار منفی‏ای نسبت به روحانیت و آخوند در جامعه وجود دارد.

آقای منتظری محبوب‏ترین چهره‏ در جامعه‏ی روحانی است که در افکار عمومی نسبت به ایشان با حرمت برخورد می‏شود.

این واکنش یا استقبال جامعه از آیت‏الله منتظری، ناشی از نه موقعیت روحانی ایشان بلکه از کنش سیاسی او در طی این ۳۰ سال است.

یعنی جز دوره‏ی کوتاه اولیه، از زمانی که کشتارهای سال‏های ۶۰ آغاز شد و پس از آن در سال‏ ۶۷، در حالی که آقای خمینی فرمان قتل عام زندانیان سیاسی را صادر می‏کند، منتظری که قائم‏مقام رهبری و رییس مجلس خبرگان بود، به خاطر انسانیت و عدالت و مخالفت‏اش با سرکوب وحشیانه‏ و قتل عام زندانیان سیاسی، از جانشینی و نقش رهبری آینده صرف‏نظر می‏کند.


هر قدمی که جلوتر می‏آییم، نقش آقای منتظری و احترام به ایشان بیشتر می‏شود. به ویژه در چند سال اخیر، آیت‏الله منتظری در برخورد با مسائل اسلامی و فقهی، توجه‏ به وضعیت زنان به طور نسبی، مخالفت‏ با ولایت فقیه، توجه‏ به رأی مردم و حقوق بشر و مخالفت با دولت کودتا تا آن‏جا پیش می‏رود که حتی مخالفت با جمهوری اسلامی را نیز حق جامعه می‏داند.

ایشان در آخرین موضع‏گیری‏ها نه فقط در برابر دولت کودتا و شخص خامنه‏ای می‏ایستد، بلکه حتی در ماجرای پاره شدن عکس آقای خمینی که دولت کودتا سعی می‏کند از آن مستمسکی برای سرکوب مردم بسازد و حتی اصلاح‏طلبان سعی می‏کنند با عکس خمینی به مقابله با کودتاگران بروند، رسما و علنا ابراز می‏کند که آقای خمینی معصوم نبوده است و در واقع هم‏چنان به بت‏شکنی خود ادامه می‏دهد.

مهرداد درویش‏پور، جامعه‏شناس و استاد دانشگاه در سوئد می‌گوید درگذشت آیت‏الله منتظری به عریان‏ترین شکل ممکن شکاف بین روحانیت طرف‏دار حکومت را با روحانیتی که از حکومت بری است آشکار کرد

آیت‏الله علی خامنه‏ای، رهبر جمهوری اسلامی نیز در پیام تسلیتی به مناسبت درگذشت آیت‏الله منتظری، به طور آشکار به مخالفت‏های او با برخی روش‏های آیت‏الله خمینی و هم‏چنین شیوه‏ی حکومت روحانیون در ایران اشاره کرده و بعد هم نزد خدا شفاعت آیت‏الله منتظری را خواسته بود. واکنش مخالفان و معترضین و تظاهر کنندگان مراسم دیروز قم به پیام رهبر جمهوری اسلامی را چگونه ارزیابی می‏کنید؟

در پیام آقای خامنه‏ای علنا موضع‏گیری علیه آیت‏الله منتظری نهفته بود؛ یعنی ایشان تنها کسی است که رسما آن‏چه را که جامعه‏ نشانه‏ی اعتبار آقای منتظری می‏داند، خطا می‏نامد.

آقای خامنه‏ای از ایستادگی آیت‏الله منتظری در برابر آقای خمینی در برابر فرمان قتل عام ایشان یعنی مهم‏ترین ایستادگی‏اش در برابر استبداد که خاطر‏ه‏‏ی آن به‏ویژه در میان زندانیان سیاسی برجای مانده است، به عنوان خطا نام می‏برد و برای او طلب شفاعت می‏کند، یعنی علنا مظاهر آزادگی آقای منتظری را نوعی انحراف می‏شمارد.

روشن است که جامعه‏ای که آیت‏الله منتظری را به عنوان سمبل آزادی‏خواهی در میان جامعه‏ی روحانیت می‏شناسد، چنین پیام تسلیتی را پیام تسلیت استبدادگرانی می‏داند که مزورانه چون نمی‏توانند به زبان دیگری سخن بگویند، به ناگزیر تسلیت می‏گویند.

بنابراین این مردم به نظر من به درستی هنگام قرائت پیام آقای خامنه‏ای در مراسم خاکسپاری آیت‏الله منتظری، هو می‏کنند و با شعار «مرگ بر دیکتاتور» پاسخ می‏دهند.

برخی مفسران روی‏داد‏های ایران اظهارنظر کردند که درگذشت آیت‏الله منتظری، فقدان بزرگی برای مخالفان درون حکومت و رهبران معترضین از جمله میرحسین موسوی و مهدی کروبی است. به نظر شما، آیا مرگ آیت‏الله منتظری با نفوذ گسترده‏ای که داشت، جنبش سبز یا جنبش معترضان ایران را تضعیف می‏کند یا تقویت؟

تاثیرات این امر دوگانه است و اندکی پیچیده. طبیعتا با توجه به نفوذ مذهبی آیت‏الله منتظری، مرگ ایشان این تاثیر منفی را دارد که یکی از چهره‏های روحانی که با شجاعت در برابر دولت کودتا ایستاده بود و یکی از یاران این جنبش، درگذشته است و شاید به ویژه‏ نیروی‏های اصلاح‏طلب احساس کنند که قدرت اثرگذاری‏شان در جنبش ضعیف شده است.

در هر حال این که یکی از مهم‏ترین و بانفوذترین مراجع تقلید خواستار تغییر در جامعه درگذشته شاید برای جنبش و حتی رهبران اصلاح‏طلب به نوعی احساس خلاء و کمبود به همراه داشته باشد و برای حکومت اسلامی از این بابت که یکی از اصلی‏ترین چهره‏های مذهبی مخالف از میدان خارج شد نوعی آرامش خاطر ایجاد کند.

اما به گمان من اگر مقداری به جنبه‏های متفاوت مساله نگاه کنیم، درگذشت ایشان در عین حال نیرویی را برای این جامعه آزاد کرده است.

همین که درگذشت آیت‏الله منتظری به یک اعتراض سیاسی گسترده تبدیل می‏شود و به عریان‏ترین شکل ممکن شکاف بین روحانیت طرف‏دار حکومت یا دارای موقعیت در حکومت را با روحانیتی که از حکومت بری است و در برابر آن ایستاده است و همین‏طور کل جامعه‏ی ایران آشکار می‏کند، در درازمدت به نوعی مشروعیت سیاسی جنبش سبز را باز هم برجسته‏تر خواهد کرد.

واکنش گسترده به درگذشت آیت‏الله منتظری، شرکت وسیع در مراسم تدفین ایشان و رنگ سیاسی‏ای که مراسم خاکسپاری و یادبودهای ایشان به خود می‏گیرد، کابوسی برای حکومت است.

بهانه برای جنبش آزادی‏خواهی ایران کم نبود اما مرگ ایشان نیز به دست‏آویز و زمینه‏ی دیگری برای باز هم آزادتر شدن نیروی خواستار تغییر در جامعه تبدیل شد.