الگوی مصرف، ساماندهی می‌شود؟

مریم محمدی

برنامه سه‌شنبه، یازدهم فروردین‌ماه «روی خط زمانه» را به بحث اقتصادی جاری این روزها در ایران، یعنی «اصلاح الگوی مصرف»، اختصاص داده‏ام.

در‌باره‏ی مجموعه‏ی مباحثی که در این رابطه مطرح هستند؛ از ارائه‏ی طرح‏های ضربتی، حذف یارانه‏ها و واقعیت چگونگی مصرف بالای این کالاها در ایران، با دو کارشناس اقتصادی و از دو دیدگاه مختلف: آقای محمد‌رضا بهزادیان، از روسای سابق اتاق‏ بازرگانی تهران و آقای کمال اطهاری، کارشناس حوزه‏ی مسکن و اقتصاد شهری، گفت و ‏گو کرده‏ام.

از آقای اطهاری می‏پرسم: اعلام شده مصرف خانوار ایرانی در سه حوزه‏ی نان، انرژی و آب بسیار بالاتر از نرم جهانی است. آیا شما هم فکر می‏کنید که این‌طور است؟

مصرف خانوار ایرانی فقط در رابطه با انرژی گرمایشی و سرمایشی بالا است. آن‏هم به این دلیل که هیچ‏وقت برنامه‏ی سازنده‏ای از طرف دولت برای کاهش مصرف انرژی خانوار، سامان داده نشده است. این خانوار ایرانی نیست که در این موضوع دچار اصراف است، بلکه برنامه‏ی سنجید‏ه‏ای در این مورد وجود نداشته است.

مثلاً، در همین مقوله‏ی نقدی کردن یارانه‏ها، اشتباه بزرگی وجود داشت که تجربه‏ی جهانی آن را به‏خوبی ثابت کرده و آن این‌که اگر قیمت‏های انرژی را بالا ببرید، از رفتار خانوار ده درصد کاهش مشاهده می‏شود. این جمع‏بندی موسساتی مثل بانک جهانی در کشورهای غربی است که دارای آمار سنجیده‏ای هستند.

یعنی، بالا بردن قیمت انرژی پاسخ‏گو نیست؟

نه، به‌هیچ‌‏وجه.

محمد‌رضا بهزادیان، فعال اقتصادی و رییس سابق اتاق بازرگانی تهران / عکس: کارگزارن

اما آقای بهزادیان در این‏باره می‏گویند:

بله، من هم معتقدم الگوی مصرف در ایران در همه‏ی زمینه‏ها به ‏خصوص در این سه مورد، خیلی بالا است. دلیل اصلی آن هم عرضه شدن این سه کالا با قیمت‏های خیلی ارزان‏تر از قیمت تمام شده است. بنابراین مصرف زیاد آن، خیلی تأثیری در هزینه‏ی خانوار نمی‏گذارد.

اگر این کالاها به قیمت‏های اصلی‏‌شان ارتقا پیدا کنند، آن وقت مصرف آن در کشور محدود می‏شود و عملاً رعایت الگوی مصرف می‏تواند معنی پیدا کند.

آیا طرح ضربتی‏ای که آقای رییس جمهور به ضرورت آن اشاره کرد، از جمله می‏تواند همین افزایش قیمت باشد که در کوتاه‏مدت پاسخ بدهد؟

کنترل مصرف در بخش آب، نان و انرژی راه‏ حل‏های مختلفی دارد. یکی از این راه‏ها افزایش قیمت است. را‏ه‏های بسیار دیگری هم هست. سال‏ها است که در ایران در موضوع نان بحث شده و قرار بوده کیفیت تولید نان در ایران ارتقا پیدا کند که همه‏ی نان تولیدی قابل مصرف باشد و یا زود خراب نشود.

متأسفانه‏، این مسأله تاکنون به آن‏ معنا جدی پیگیری نشده است. مثل همه‏ی حرف‏هایی که در ایران می‏زنند و هیچ‏وقت درست آن را پی‏گیری نمی‏کنند. ولی اگر این کار انجام شود، به راحتی می‏توانیم مثلاً در مصرف نان به طرف الگوی مصرف گام برداریم.

یا می‏تواند در بحث انرژی، مصرف انرژی، بدون این‌که تغییری در زندگی مردم رخ بدهد، مقداری کم‏تر شود. در بخش‏های حمل و نقل عمومی‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏، خود مردم هم به این نتیجه رسیده‏اند که اگر مثل سایر کشورها، حمل و نقل عمومی قابل استفاده‏ای وجود داشته باشد، حتماً وسیله‏ی نقلیه‏ی خصوصی کم‏تر استفاده کنند.

که باعث مصرف انرژی کم‏تر خواهد شد و حاصل آن هم مصرف کم‏تر سوخت است. در جهت مقابل آن، وقتی عموم مردم از وسیله‏ی نقلیه‏ی عمومی استفاده ‏کردند، می‏توان قیمت انرژی را افزایش داد یا قیمت انرژی در بخش الکتریسیته را به شکل دیگری افزایش داد و یا در همان مصرف آب صرفه‏جویی کرد.

آقای اطهاری آیا این واقعیت نیست که قیمت انرژی در ایران، حتا به نسبت کشورهای تولید کننده‏‏ی انرژی مثل ما، باز هم پایین است؟ چگونه می‏شود در این زمینه توازن برقرار شود؟

در اقتصاد ایران یک کج‏کارکردی به‏ وجود آمده است. از همان سال‏های پنجاه که درآمد ایران یک‏باره با افزایش قیمت نفت بالا رفت، کج‏کارکردی‏هایی در اقتصاد به ‏وجود آمد. بعد هم بورژوازی مستقلات که در جهان هم باعث نوعی بحران جهانی شد، در رفتار جامعه‏ی ایران، به سوی این‌که هرچه خانه بزرگ‏تر باشد بهتر است، تأثیر گذاشت که خود تعیین کننده‏ی الگوی مصرف خانواده‏ی ایرانی بوده است.

وقتی خانه بزرگ است و عایق‏کاری هم ندارد، مصرف انرژی خیلی بالا است. طبیعی است که این رفتار حتماً باید عوض شود. چرا که منابعی را که باید حداقل مثل یک کالای سرمایه به آن برخورد کرد، به‏هدر می‏رود.

اما موضوع این است که چگونه باید این رفتار را عوض کرد. بحثی که امسال مطرح می‏شود، باید مطرح شود. اما برنامه‏ای ده پانزده ساله می‏طلبد. به خصوص در تجربه‏ی کشورهای غربی این را مشاهده کرده‏ام که برای حداقل برنامه‏ای که چیده شده، مرحله به مرحله، ده الا پانزده سال، وقت گذاشته شده است.

مثلاً، برنامه‏ی مالزی در مقوله‏ی صرفه‏جویی در انرژی، در درجه‏ی اول، شامل تأمین انرژی بود. صرفه‏جویی در درجه‏ی دوم قرار گرفت. خود این‏ها اموری استراتژیک هستند.

پس اگر گران کردن، راه‏حل نیست، به نظر شما چه راه‏هایی برای کاهش مصرف انرژی هست که خود شما هم می‏گویید زیان‏بار است.

یکی از دلایلی که خانوارها تعداد ماشین‏های‏شان را افزایش می‏دهند، این است که در کلان‏شهرها، به خصوص در تهران، به بن‏بست می‏رسند. چون دولت برای مترو هزینه نکرده و مترو سی سال است ساخته نشده است.

این تعیین کننده‏ی الگوی مصرف خانوار می‏شود. البته، این بحثی برای دو سه دهک جامعه است و خانوارهای کم‏درآمد در آن جای نمی‏گیرند. در کلان‏شهرها، طبقه‏ی متوسط به بالا الگوی مصرف خاصی پیدا کرده‏اند.

کمال اطهاری، عضو هیأت علمی مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری

از آقای اطهاری می‏پرسم: با توجه به این‌که درآمد سرانه‏ی خانوار ایرانی در سال‏های اخیر رو به کاهش بوده است، افزایش مصرف سرانه‏ی ایرانی چه معنایی می‏تواند داشته باشد؟

در چند سال گذشته شکاف طبقاتی فزاینده‏ای در ایران بوده است و مصرف اکثریت جامعه نیست که بالا رفته است. شکاف طبقاتی در همه‏‏ زمینه‏‏ها، از جمله مسکن، بالا رفته است. اگر یک خانوار ایرانی دهک‏های پایین، ده سال پیش می‏توانستند بیست متر زمین در بازار بخرند، الان پنج متر هم نمی‏توانند بخرند.

آقای اطهاری، به نظر می‏رسد که شما با حذف یارانه‏ها هم از همین منظر مخالف هستید. چون نتیجه‏ی طبیعی آن، افزایش قیمت‏ها است. هم‏چنین معتقد هستید که مصرف اضافی‏، متعلق به طبقات بالای اقتصادی است، نه طبقات پایین و متوسط. برداشت من درست است؟

بله، طبقات بالا مصرف‏شان بالا است. مصرف طبقات متوسط هم به صورت عمومی‏، کاهش پیدا می‏کند. مثلاً در ده سال اخیر، با این‌که قیمت‏ها افزایش پیدا نکرده هزینه‏ی حمل و نقل برای خانوار ایرانی دو الی سه برابر شده است.

وقتی سهم هزینه‏ی حمل و نقل در خانوارها به این سرعت افزایش پیدا می‏کند، یک خطر است و می‏تواند در نهایت، کاهش کالری را هم دربر بگیرد.

آقای بهزادیان در مورد نظریات آقای اطهاری چنین می‏گویند:

به هیچ عنوان قبول ندارم که مصرف زیاد متعلق به دهک‏های بالای جامعه باشد. ما در دهک‏های پایین‏ هم، به صورت خیلی روشن، مصرف بیشتر را داریم. درست است که در بحث حذف یارانه‏ها، اول روی قیمت‏ها تأثیر می‏گذارد، ولی به هر حال دستمزدها هم می‏تواند هم‏چنان تغییر کند و به دستمزدهای واقعی برگردد.

اگر ما هم‏چنان بخواهیم اقتصاد ایران را یک اقتصاد ایزوله‏ی سوسیالیستی، جدا از اقتصاد دنیای آزاد امروز قرار بدهیم و قرار بگیرد، قطعاً، شاهد آن خواهیم بود که این اقتصاد جدا نمی‏تواند تکاپو یا تحرک اقتصاد جهانی را پیدا کند و در آن چرخه قرار بگیرد.

آقای بهزادیان، مخالفان این طرح‏ها، به‏ویژه به طرح سهمیه‏بندی بنزین اشاره می‏کنند و می‏گویند این طرح را هم آقای احمدی‏نژاد ضربتی انجام داد و تنها نتیجه‏ی منفی از آن عاید شد. نظر شما چیست؟

همه‏ی شعارهای خوبی که طی سی سال گذشته در راه رفرم و اصلاح اقتصادی داده می‏شد و با یک بررسی کارشناسانه و یک اندیشه‏ی همراه با کارشناسی، می‏توانست اقتصاد ایران را به‏خوبی اصلاح کند، در دوره‏ی آقای احمدی‏نژاد، بدون کارشناسی و با نظرات فردی ایشان، سعی کردند این شعارها را برای کسب محبوبیت، جلب و عنوان کنند. بعضی از آن‏ها را هم به ‏اجرا گذاشتند. مثل همین بحث سوخت.

چون یک کار اصولی، درست و پسندیده را بدون کارشناسی انجام دادند، در آن اشکالات زیادی بروز کرد. ولی این کار، کار خوب و مثبتی بود و من مطمئن هستم با انجام سیاست‏های موازی با آن در حمل و نقل عمومی و امثال آن می‏توانست موفق باشد.

در حالی که می‏بینیم هنوز آقای احمدی‏نژاد درگیر بحث حمایت و تبلیغ مونوریل است. مونوریلی که ده سال است دنبال آن است، هیچی از آن حاصل نشده، بلکه جلوی مترو را گرفته، جلوی سایر وسایل حمل و نقل شهری را گرفته. طبیعی است که در چنین وضعی نمی‏توانیم در سیاست‏های صرفه‏‏جویی در مصرف سوخت، موفق باشیم.

مطمئن هستم که الگوی سهمیه‏بندی سوخت، بنزین و گازوییل و امثال آن، می‏تواند سیاست موفقی در اقتصاد باشد و این سیاست هیچ ربطی به عمل‏کرد دولت آقای احمدی‏نژاد ندارد.