تبعات نقدی کردن یارانه‌ها

مریم محمدی

آقای احمدی‌نژاد، رییس‌جمهور به وعده‌ای که درباره اعلام تحول بزرگ اقتصادی داده بودند، عمل کرده و در یک گفت و گوی علنی با یکی از مشاوران خود، آقای مهدی کلهر طرح اقتصادی خود را توضیح داد.

برای اطلاع از نظرات کارشناسی با آقایان دکتر حسین عبده تبریزی، رییس سابق سازمان بورس کشور، دکتر سعید شیرکوند، معاون سابق وزارت اقتصاد و دکتر پدرام سلطانی، عضو اتاق بازرگانی ایران گفت و گو کردم. آقای عبده تبریزی می‌گوید:

دکتر حسین عبده تبریزی، رییس سابق سازمان بورس کشور

بله. الان بحث این است که دولت آقای احمدی‌نژاد اعلام کرد که من می‌خواهم شجاعانه بیایم یارانه‌ها را هدفمند بکنم؛ می‌خواهم معادل ریالی آن را به حساب مردم بریزم.

این اقدام اگر به همین شکل که می‌گویند انجام بشود، یعنی چه؟ یعنی فرض کنید که یارانه بنزین برداشته بشود، آن مقداری که تفاوت هست و دولت دارد از طریق بودجه می‌دهد و یک مقداری از ان هم در بازار سیاه می‌رود، این مقدار را بین مصرف کنندگان تقسیم کند. این اقدام خوبی است.

البته اگر بتواند مردمی را که نیازمند این کمک هستند شناسایی کند، طبعاً بهتر است. اگر یارانه‌ها را به نقدی تبدیل بکنند، دو تا فایده جدی دارد: یکی شفافیت. یعنی معلوم می‌شود که رقم سوبسیدهایمان چه قدر است؟ مشخص می‌شود که چرا ما در حوزه خانگی سوخت و انرژی بیش از ترکیه مصرف می‌کنیم؛ در حالی که جمعیت ما معادل آن‌هاست.

این فایده اول آن است. فایده دوم آن، این است که فساد پاک می‌شود. اگر که فرض کنیم که از نظر دستگاه اداری ایران، ریختن پول به حساب مردم متضمن فساد کمتری باشد، این طرح باعث تمیز شدن اقتصاد و کم شدن فساد و کوچک شدن بازار زیرزمینی‌ هم می‌شود. مثلاً الان توزیع آرد توسط دولت باعث شده گاهی آرد نانوایی، سر از قنادی درمی‌آورد و به قیمت‌های گران‌تر به فروش می‌رسد.

دکتر سعید شیرکوند، معاون وزیر اقتصاد در دولت محمد خاتمی

آقای دکتر سعید شیرکوند معتقد است:

آن‌چه آقای رییس جمهور در گفت و گوی تلویزیونی به آن پرداختند، هر چند دارای ابعاد روشنی نبود، اما دو سمت‌گیری را در صحبت‌های ایشان در مورد یارانه‌ها می‌شود احساس کرد.

یکی تأکید بر هدفمند کردن یارانه‌ها که این مساله‌ای است که در گذشته هم در اقتصاد ایران مطرح بوده و بحث بسیار گسترده‌ای است.

به دلیل این‌که یارانه‌ها در اقتصاد ایران، حجم بسیار بزرگی دارند و روز به روز هم بر این حجم افزوده شده و به‌طور مشخص هم در دولت آقای هاشمی یک طرح مفصلی بود، طرح مربوط به فقر زدایی و در دولت آقای خاتمی هم باز این طرح خیلی گسترده‌تر و تحت همین عنوان هدفمند کردن یارانه‌ها مطرح بود؛ و الان هم دولت اگر این سمت‌گیری را داشته باشد، باید این را به فال نیک گرفت.

اما مهم‌ترین بحث در مورد هدفمند کردن یارانه‌ها، روش اجرایی این ایده است. چون این ایده در اقتصاد ایران، ایده قابل دفاع و اجتناب‌ناپذیر و ضروری است. اما این‌که چگونه می‌شود یارانه‌ها را هدفمند بکنیم اساس اختلافات و مباحثی است که تا کنون مطرح شده است.

ولی شیوه پرداخت نقدی گویا شیوه مشخصی دارد.

در صحبت آقای رییس جمهور، به این مساله اشاره شد که ما باید بتوانیم یارانه‌ها را به‌طور نقدی پرداخت بکنیم و اشاراتی هم به برخی از راهکارها داشتند که مثلاً در مورد یارانه انرژی، مشخصاً هم در مورد یارانه بنزین این‌گونه عمل کنیم.

من فکر می‌کنم که نقدی کردن یارانه‌ها اگر به عنوان یک ایده بخواهد مطرح باشد، قطعاً می‌توان از آن حمایت کرد. اما طرح مربوط به نقدی کردن یارانه‌ها، تا زمانی که روی میز نیاید و ابعاد آن مشخص نشود و روش اجرایی آن را مشخص نکرده باشیم، اساساً قابل قضاوت نیست.

دکتر پدرام سلطانی، عضو اتاق بازرگانی تهران

آقای دکتر سلطانی، عضو اتاق بازرگانی نظر متفاوتی دارد:

بر اساس آن چیزی که آقای رییس جمهور عنوان کردند، این‌گونه به نظر می‌رسد که قرار است یارانه‌های نود هزار میلیارد تومانی فرآورده‌های سوختی و حامل‌های انرژی را، به‌طور کلی تبدیل به یارانه‌های نقدی بکنند و به حساب شهروندان واریز بکنند.

اگر صرفاً روی این گفته بخواهم اظهار نظر بکنم، من فکر می‌کنم این کار تبعات مثبت و منفی دارد که تبعات منفی آن به نظر من شاید بیشتر باشد، اگر قرار باشد طرح، به همین سادگی پیاده بشود.

از آقای عبده تبریزی می‌پرسم مساله فساد در سیستم توزیع برای پیدا کردن کسانی که واقعاً صلاحیت دریافت یارانه را داشته باشند، آیا موجب نگرانی نیست؟

جمله‌ای که گفته شده این است که ما به همه مردم پرداخت می‌کنیم و این ابزارش در حال حاضر وجود دارد. ما ابزار اقتصادی‌اش را داریم، از نظر عملیاتی ممکن است، و حوزه فساد آن هم محدودتر است. حالا ممکن است ده تا تقلب بشود، ولی این فسادش کمتر از این است که ما بیاییم بنزین را صد تومان بدهیم، از مرز قاچاق بشود، و آن طرف مرز، گران‌تر به فروش برسد.

آقای عبده تبریزی، برخی کارشناسان معتقدند که پرداخت یارانه نقدی هم، درواقع وجود یارانه در اقتصاد هست و افزایش پول در گردش در جامعه هست که تورم‌زا خواهد بود.

ببینید، دولت‌ها که خودشان پولی ندارند، چه آقای احمدی‌نژاد باشد چه آقای خاتمی. همین مقدار که هزینه‌های‌شان محدود باشد، جای تشکر دارد.

بنابراین دولت باید از یک چیزی بزند تا یارانه پرداخت کند. مثلاً از آموزش و پرورش بزند، تا یارانه پرداخت کند. بنابراین یارانه‌ها در بلند‌مدت چه به شکل نقدی، چه به شکل غیر‌نقدی نباید تداوم یابد.

اما متاسفانه در ایران بعد از انقلاب، برای سال‌های مدید حوزه یارانه‌ها را گسترش دادیم. برای مثال مردم الان از گاز استفاده می‌کنند و گرما، تولید می‌کنند، در عین حال پنجره‌شان را هم باز می‌گذارند، چون می‌خواهند داخل خانه‌شان هوا بیاید.

بنابراین اقتصاد ایران به خاطر این یارانه‌ها دچار فساد و دچار عدم کارآیی شده است. این‌که یارانه‌ها، و بعد جدیدی که شما به آن اضافه می کنید ـ پرداخت نقدی یارانه‌ها ـ ‌تورم‌زا است، موضوع درستی است.

دولت باید به عنوان یکی از پارامترها این موضوع را لحاظ کند. چرا؟ برای این‌که وقتی دولت، دلار می‌دهد و نفت و بنزین می‌خرد، و آن را بعداً از مردم جمع می‌کند، علی‌الاصول آن طرف دلار مصرف می‌شود و مساله تورمی آن محدودتر از این است که ریال را نقداً به مردم بدهند.

اگر صرفه‌جویی‌های ریالی که می‌شود، بیشتر از مقدار ریالی باشد که در جامعه توزیع می‌شود، می‌تواند آثار تورمی هم داشته باشد. اگر این معادله، مساوی باشد، یعنی پولی که مردم می‌دهند که بنزین را مثلاً به قیمت چهار صد تومان بخرند، معادل تفاوتی باشد که دولت به ایشان پرداخت می‌کند؛ علی‌الاصول آثار تورمی هم ندارد.

اما آقای دکتر سلطانی به تورم‌زا بودن چنین طرحی تأکید می‌کند:

مهم‌ترین نکته این است که تبدیل کردن ۹۰ هزار میلیارد تومان یارانه‌ به وجه نقد و ورود آن به گردش نقدینگی طبیعی است که حجم نقدینگی کشور را به میزان قابل ملاحظه‌ای می‌تواند افزایش بدهد که تقریباً حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد هزینه نقدینگی افزایش پیدا می‌کند، آن‌هم در شرایطی که ما در فضای تورمی قرار داریم ...

ولی این استدلال هست که این پول در واقع وجود دارد و فقط خرج‌کننده آن از دولت به مردم تغییر می‌کند.

ببینید، این پول در قالب یارانه در فضای اقتصادی کشور وجود دارد؛ ولی در قالب پول نقد در کشور وجود ندارد. به جهت این‌که ما نفت، گاز و یا همین‌طور برق را می‌آییم به پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌ها ارائه می‌دهیم و آن‌ها را تبدیل می‌کنند به فرآورده و نهایتاً این به دست شهروندان می‌رسد و با قیمتی بسیار پایین‌تر از قیمت‌های منطقه‌ای و جهانی به فروش می‌رسد.

در این عملیات هیچ‌گونه جابه‌جایی نقدی صورت نمی‌پذیرد. اما زمانی که قرار باشد یارانه‌های فرآورده‌های نفتی و عامل‌های انرژی ‌برداشته بشود، به این معنی است که مثلاً بنزینی که امروز لیتری صد تومان به دست مصرف‌کننده می‌رسد، این بنزین به لیتری ۸۰۰ تومان تبدیل خواهد شد.

با توجه به قیمت‌های موجود منطقه که حدود ۱۲۰۰ تا ۱۳۰۰ دلار در هر تن است، تقریباً هر لیتر بنزین حدود یک دلار است و گاز و برق هم قیمتی نزدیک به این دارند.

نظر آقای عبده تبریزی را درباره نگاهی که این پیشنهاد و حرکت آقای احمدی‌نژاد را یک حرکت تبلیغاتی در آستانه انتخابات بعدی ارزیابی می‌کنند، می‌پرسم.

اگر منظورتان این است که در آستانه انتخابات سال آینده، دولت می‌خواهد یک مقدار منابع نقدی پرداخت بکند و نوعی سیستم انگیزشی و حمایت از انتخابات را مد نظر دارد، اگر آن طرفش را اجرا بکند، علی‌الاصول این استدلال درست نیست.

یعنی این‌که اگر سوبسید قطع بشود و معادل ریالی آن را نقد بدهند، چون چیزی گیر مردم نمی‌آید؛ غیر از این‌که معادل ریالی جنس‌هایی را که قرار بوده بگیرند، می‌گیرند؛ علی‌الاصول این اتهام هم دیگر به دولت وارد نمی‌شود.

اصلاً همیشه تصمیمات صحیح اقتصادی در کوتاه‌مدت مشکل ایجاد می‌کند. البته خوشبختانه دولت ایران، دولت ثروتمندی است که می‌تواند با تأمین اجتماعی، نقاط منفی مربوط به آزاد‌سازی اقتصادی، خصوصی‌سازی و حذف یارانه‌ را جواب بدهد.