‫فریدون آدمیت، نویسنده کتاب‌هایی برای روزگاران

علی دهباشی

دکتر فریدون آدمیت در اول اسد 1299 در تهران متولد شد و در ساعت 3 بعدازظهر شنبه، دهم فروردین‌ماه در بیمارستان تهران کلینیک در گذشت.

او از محصلین نمونه مدرسه دارالفنون بود. در دوره متوسطه توانست یک ساله دو کلاس بخواند و زودهنگام به دانشگاه برود. در همین دوران پدرش را از دست داد. از دبیرستان به دانشکده حقوق و علوم سیاسی رفت و در خرداد 1321 فارغ التحصیل شد. پایان‌نامه دانشگاهی آدمیت به بررسی زندگی سیاسی میرزا تقی‌خان امیرکبیر اختصاص یافت که دو سال بعد با مقدمه استادش محمود محمود در سال 1323 در تهران منتشر شد؛ این کتاب هنوز پس از 63 سال از انتشارش در شناخت امیرکبیر و عصر او یگانه مانده است و از نوادر کتاب‌های تاریخی است که توانسته پس از شش دهه از تالیفش معتبر و مرجع باقی بماند. آدمیت این کتاب را در 21 سالگی نوشت.

آدمیت در دورانی که دانشجوی دانشکده حقوق بود به خدمت وزارت خارجه درآمد و نخستین ماموریت اداری او در سال 1323 دبیری در سفارت ایران در لندن بود. در دوران ماموریت پنج ساله در لندن در دانشکده علوم سیاسی و اقتصاد لندن، ‌تاریخ سیاسی و فلسفه سیاسی خواند و سرانجام در دسامبر 1941 دکترای خود را دریافت کرد. پس از بازگشت به ایران در فروردین 1330 به ماموریت در نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد رفت، ‌در دوران ماموریتش در سازمان ملل متحد کتاب "جزایر بحرین: تحقیق در تاریخ دیپلماسی و حقوق بین‌الملل" را به انگلیسی نوشت و در نیویورک منتشر کرد.

پس از بازگشت از سازمان ملل در مهر ماه 1339 سفیر ایران در لاهه و دو سال بعد سفیر ایران در هندوستان شد. در کنار این فعالیت‌ها دکتر آدمیت 20 سالی داوری بین‌المللی در «دیوان دائمی حکمیت» دادگاه لاهه را داشت.

نام دکتر آدمیت در عرصه تاریخ‌نگاری در ایران با نوآوری و ویژگی‌های خاص او آمیخته است. امروز هیچ محققی را پیدا نمی‌کنیم که بخواهد در زمینه مشروطیت کار کند و محتاج آثار آدمیت نباشد.

از میان آثار دکتر آدمیت کتاب «امیرکبیر و ایران» جایگاه خاصی دارد و بیش از همه آثارش تجدید چاپ شده است. «امیرکبیر و ایران» نمونه‌ی یک بیوگرافی سیاسی در تاریخ‌نویسی مدرن است. عنوان کتاب با مضامین آن دقیقا می‌خواند، بدین معنی که شخصیت یک دولت‌مدار در کل تاریخ مورد سنجش و تحقیق قرار گرفته است و از نظرگاه تاریخ تحلیلی در سبک نگارش، فصل تازه‌ای در تاریخ‌نگاری مدرن می‌گشاید.

در این کتاب دکتر آدمیت عوامل پرورش شخصیت فردی و سیاسی میرزا تقی‌خان و رگه‌های روان‌شناختی او را به دست می‌دهد. تحول فکری را در برخورد تمدن غربی باز می‌نماید و به کارنامه دوران زمامداری او می‌پردازد. روش حکومت و «نظم میرزا تقی‌خانی»، ‌تاسیسات نظامی، اصلاحات سیاسی و اقتصادی و مالی و نشر دانش و فرهنگ جدید را در بر می‌گیرد. «امیرکبیر و ایران» اثری است که می‌ماند به روزگاران.

دو نمونه از سلوک فردی و اجتماعی او را به نقل از هما ناطق در اینجا می‌آورم:

آزادمنشی دکتر آدمیت در خدمت رسمی قرینه استقلال رای و آزادمنشی علمی اوست. 42 ساله بود که از شغل رسمی دامن فراچید و سپس در یک نامه سه کلمه‌ای (نه کمتر، ‌نه بیشتر) به وزارت خارجه نوشت:‌«تقاضای بازنشستگی دارم»، ‌این جمله او ضرب‌المثل شد.

دیگر نمونه رفتار او کناره‌گیری‌اش از هیات دبیران کانون نویسندگان است. در 1357 جماعت نویسندگان از نو گرد هم آمدند و برای بار دوم آن کانون را به‌عنوان یک کانون صنفی به راه انداختند. ریاست نخستین جلسه عمومی را آدمیت پذیرفت که مورد تایید و احترام همه بود. انتخاب اعضای هیئت دبیران هم انجام شد، اما کانون به جای آنکه در جهت مسئولیت صنفی‌اش پیش برود که می‌توانست مفید باشد، عرصه درگیری‌های گوناگون از جمله برخوردهای فرقه‌ای گشت.

آدمیت می‌گفت: اغلب این حضرات نه به آزادی قلم و آزادی عقیده اعتقاد دارند، نه به خصلت صنفی کانون، نه به قواعد دمکراسی. کناره گرفت و هرگز بازنگشت.

فریدون آدمیت درگذشت