قم، محبس مراجع تقلید بزرگ

برگردان: م. صبا

مَثل قم، مَثل کل ایران است: شهر تناقضات. قم شهری است که خمینی و انقلاب اسلامی و اسلام سیاسی از آن جا پیدا شد. در عین حال قم شهر آیت‌الله مصباح یزدی، آیت‌اللهی به شدت محافظه‌کار در افکار سیاسی و اجتماعی است. اما هم‌زمان قم شهر آیت‌الله صانعی است؛ آیت‌اللهی صاحب اندیشه‌های آزاد و یاور اصلاح‌طلبان.

حوزه علمیه قم هم حوزه تعددگرایی است. هر کدام از آیت‌الله‌ها برای خودشان و در مدرسه دینی و حوزه درسی که دارند و در فتاوایشان از آزادی اندیشه و بیان برخوردارند. حوزه علمیه، محافظ احکام قدیمی است اما می‌تواند به چشم بر هم زدنی، عوض شود.

ستاره سیاسی این حوزه اکنون هاشمی رفسنجانی است. اسم او الان بیش از هر اسم دیگری در قم تکرار می‌شود؛ همان طور که اسم خاتمی بیش از هر اسم دیگری الان در تهران بر سر زبان‌هاست.

رفسنجانی در حالی دوباره ستاره سیاسی حوزه شده که چند سال پیش در همین حوزه طلاب منسوب به آیت‌الله مصباح یزدی، پدر معنوی احمدی‌نژاد، جلسه سخنرانی او را بر هم زدند. ولی در انتخابات مجلس خبرگان باز همین طلاب و روحانیون از جمله حجت‌الاسلام محسن غرویان مدافعان رفسنجانی بودند.

وقتی خبرنگار الشرق الاوسط از غرویان پرسید «چرا شما در این انتخابات طرفدار رفسنجانی هستید و نه طرفدار استادتان مصباح یزدی؟» غرویان گفت: «افلاطون استاد من است؛ اما من حقیقت را بیشتر دوست دارم.»

طرفداری آیت‌الله صانعی از رفسنجانی هم فقط به خاطر افکار او که الان حوزه از آن بهره‌مند است، نیست. صانعی می‌گوید ایران به افرادی مثل رفسنجانی (که خبره مسائل سیاسی هستند) احتیاج دارد و در انتخابات بعدی ریاست جمهوری، ایرانی‌ها رفسنجانی یا کسی مثل او را بر خواهند گزید.

کسی که بخواهد در حوزه علمیه به مدارج عالی یعنی آیت‌اللهی برسد، باید تقریباً تمام عمرش را صرف این کار کند. اما طلبه‌ای که بخواهد چیزهای دیگر عالم غیر از قم را هم ببیند و بداند می‌تواند تقریباً سه تا پنج سال را صرف تحصیل در این حوزه نموده و به درجه «مبلغ» بوده، نائل شود.

طلاب در حوزه علمیه علومی مثل فقه، کلام، حدیث، تفسیر، فلسفه، و ادبیات عرب را می‌آموزند. این مرحله اول تحصیل است. در مرحله دوم به طلاب آموخته می‌شود که چگونه خودشان از کتب مختلف، مطالب را استنباط کنند. در همین مرجله طلاب شیوه منطقی حکم کردن را هم می‌آموزند. برای به پایان رساندن این مرحله تقریباً هشت سال وقت لازم است. اما در مرحله سوم تحصیلات حوزه علمیه، طلاب متن درسی ندارند؛ بلکه در این مرحله به بحث در مورد مسائل مختلف می‌پردازند.

دو مرتبه عالی در حوزه علمیه یکی آیت‌اللهی و دیگری مرجعیت است. مرجع باید یک رساله بنویسد و آرای خود را در مورد مسائل روزمره فقهی فرد مسلمان در آن بگنجاند. با چاپ و پخش رساله میان مقلدین، فرایند مرجعیت کامل می‌شود.

بر خلاف مسیحی‌های کاتولیک که پاپ واحدی دارند، شیعیان مرجع تقلید واحدی ندارند و هر کس اختیار دارد مرجع تقلید خودش را انتخاب کند.

البته تعدد مراجع در حوزه علمیه فقط به معنای تنوع در این حوزه نیست؛ بلکه نوعی رقابت نیز بین مراجع مختلف وجود دارد. مثلا فتوای بعضی مراجع تقلید در مورد موسیقی و سینما خیلی بازتر از دیگران است و یا بعضی از مراجع به گروه اصلاح‌طلبان سیاسی تعلق دارند و بعضی دیگر به محافظه‌کاران. حوزه علمیه از این نظر واقعا مکانی سیاست‌زده است و امور دینی آن با مسائل سیاسی‌اش ادغام شده.

تعدد مراجع تقلید در حوزه سبب تعدد نظرات و طبعاً تصادم نظرات مختلف شده. همین تنوع نظرات حتی به حبس مراجع تقلید بزرگ انجامیده است. از جمله این مراجع محبوس می‌توان به آیت‌الله صادق روحانی و آیت‌الله منتظری اشاره کرد.

نمونه جالب‌تر مسأله آیت‌الله محمد شیرازی است که پس از صدور فتوا به حرمت جنگ با عراقی‌ها (در خلال جنگ ایران و عراق) به دلیل حرمت کشتن مسلمین، در خانه‌اش در قم محبوس شد. رهبر سابق ایران، آیت‌الله خمینی گفت فتوای آیت‌الله شیرازی تهدیدی برای امنیت کشور است.

مرجع تقلید دیگری به نام آیت‌الله حسن طباطبایی نیز به دلیل مخالفت با جنگ ایران و عراق به حبس خانگی محکوم شد.

از جمله سایر مراجع محبوس می‌توان به آیت‌الله کاظم شریعتمداری (به خاطر نقشی که ادعا کردند در کودتا علیه انقلاب اسلامی بر عهده داشته) آیت‌الله محمد طاهر شبیر خاقانی (به خاطر نقشی که ادعا کردند در سال ۱۹۸۰ در کمک به عراق داشته) و آیت‌الله یعقوب‌الدین رستگاری (به خاطر نوشتن کتابی ضد سنی‌ها و اغتشاشاتی که پس از انتشار کتاب در سال ۱۹۹۴ در مناطق سنی‌نشین ایران ایجاد شد) اشاره کرد. اما از سال ۲۰۰۳ دیگر هیچ مرجع تقلید بزرگ ایرانی در حبس خانگی نیست.

بخشی از حوزه علمیه به زنان تعلق دارد. زن‌ها مدرسه ویژه ای در این حوزه دارند و در آن جا دروسی که مردان در حوزه می‌آموزند، زن‌ها هم یاد می‌گیرند و آن‌ها هم می‌توانند طبق همان سیستم مدارج که برای طلاب مرد گفته شد، به مقام مبلغه یا مجتهده نائل شوند و اجازه فتوا هم دارند.

اکثر مراجع تقلید قم دارای سایت اینترنتی حداقل به سه زبان فارسی، انگلیسی و عربی هستند. در این سایت‌ها می‌توان پرسش و پاسخ‌های دینی در امور مختلف حتی فتوای چت اینترنتی، ازدواج و مسائل مهریه، کپی غیرمجاز سی‌دی و دی‌وی‌دی از اینترنت و مسائل مالکیت فکر و اندیشه را دید.

البته حوزه علمیه قم تنها حوزه جهان نیست. حوزه نجف، حوزه علمیه لندن (که دقیقاً مثل حوزه قم است) حوزه علمیه امام حسین در کانادا و حوزه علمیه قائم در تکزاس (که از سایت اینترنتی‌اش فهمیده می‌شود که حوزه‌ای مثل قم و نجف است) نیز وجود دارند. زبان‌های تدریس در این حوزه‌ها فارسی، عربی و ترکی است ولی در تحقیق از زبان‌های انگلیسی و فرانسه هم بهره گرفته می‌شود.

هنگامی که شما با یک روحانی صحبت می‌کنید، می‌توانید نام‌هایی مثل ارسطو، افلاطون، سقراط، دکارت، هابرماس و سایر فیلسوفان منطق را از زبان آنان بشنوید. دلیل این امر دو چیز است: اولاً تماس داشتن با شیوه استدلال معتزلیان در منطق باعث می‌شود که روحانیون با این نام‌ها آشنا شوند.

ثانیاً طلاب و روحانیون در برنامه آموزشی که آیت‌الله خامنه‌ای هزینه آن را تأمین می‌کند، شرکت می‌کنند و در ضمن آن روحانیون برای تحصیل به خارج از کشور حتی به آمریکا فرستاده می‌شوند و باب آَشنایی آن‌ها با فلاسفه غربی فراهم می‌شود.

وقتی من این مطلب را با یکی از روحانیون قم در میان گذاشتم، با تعجب به من نگاه کرد و گفت حوزه مکان بازی برای ورود افکار از تمام عالم است. پس از یک روز که در قم بودم، منظور آن روحانی را فهمیدم. حوزه علمیه قم در بر دارنده اصلاح‌طلبان، لیبرال‌ها، محافظه‌کاران، محافظه‌کاران افراطی و عمل‌گرایان است؛ گروهی که در حال حاضر قوی‌تر از سایرین به نظر می‌رسند.

منبع: روزنامه الشرق الاوسط، ۱۵ مارس ۲۰۰۷، شماره ۱۰۳۴۴
‌ ‌

‌ ‌

بخش نخست این گزارش: «قم، شهری که ایران را به گروگان گرفته است»