آوارگان بی حقوق

مانی نقشبند

"سه نفر بودیم که از تهران به دامغان می‌آمدیم. در گرمسار نیروی انتظامی ما را از ماشین پیاده کرد. سه شب نگه‌مان داشتند. خیلی سخت و تلخ بود. هیچ آب و نان ندادند که بخوریم. اما از این بدتر رفتاری بود که با ما کردند. پنج سرباز می‌آمدند مسلح بالای سرمان می‌ایستادند و اسلحه را به ما نشانه می‌رفتند. می‌گفتند صدای سگ دربیاورید، صدای خر دربیاورید، چهار دست و پا راه بروید..."

آن‌چه بر این سه افغانی گذشته است گوشه‌ای است از مصائبی که این روزها در ایران بر مهاجران افغان می‌رود. در چند ماه گذشته که طرح اخراج مهاجران افغان اجرا شده است تعدی‌ها و بی‌قانونی‌های زیادی از این دست بر افغانها رفته که نمونه آن کشته شدن یک جوان اهل تخار بر اثر جراحت‌های ناشی از حمله نیروی انتظامی و فروافکندنش از بالای ساختمانی بود که در آن کار می‌کرد. خبر در گذشت این جوان در یک بیمارستان هرات پس از انتقال از ایران در حالی منتشر ‌شد (13 اردیبهشت 1386) که کابل صحنه تظاهرات علیه سیاست اخراج افغانها توسط دولت ایران بود. در داخل خود افغانستان، سوای اعتراض‌های مردمی مقامات دولت و حکومت افغانستان نیز به کلیت و نحوه انجام این سیاست واکنش‌هایی نشان دادند که از آن جمله می‌توان به رای عدم اعتماد مجلس این کشور به وزرای مهاجرت و خارجه افغانستان برای ناتوانی از جلوگیری از این اخراج‌ها اشاره کرد.

در گفت‌وگو با مهاجران افغان می‌توان دریافت که اعمال شیوه‌های خشونت‌آمیز رویه‌ای عمومی در برخورد با ایشان بوده است و نتیجه آن پس آسیب‌های جانی و مالی‌ایست که بر ایشان وارد آمده، سلب امنیت روانی آنها است؛ امنیتی که گویی هدف گرفته شده تا انگیزه‌ی ماندن را در ایشان تضعیف کند. یکی از افغانی‌های مقیم شاهرود می‌گوید روزی به نزدیکی خانه‌اش رسیده که صدای فریاد اهل خانه را شنیده. و هنگامی که سراسیمه خود را به منزلی که همسر و مادر سالخورده‌اش به همراه فرزندانش در آن زندگی می‌کرده‌اند رسانده دیده که خانه هدف حمله نیروی انتظامی قرار گرفته است؛ به آنها گزارش شده که در این منزل افغانیان زندگی می‌کنند و نیروی انتظامی برای اخراج آنها به آن‌جا حمله کرده است.

موارد ضرب و شتم در گفت‌وگو با افغانها زیاد شنیده می‌شود، اما مسائل مالی هم برای آنها بسیار مهم است. چند جوان افغان که در سمنان کار می‌کنند می‌گویند که نیروی انتظامی آنها را دستگیر کرده و کارت‌های اقامت‌شان را گرفته و بعد مجبورشان کرده برای پس گرفتن کارت‌ها 100هزار تومان پول بدهند؛ در حالی که مدت زمان زیادی از این‌که برای گرفتن اصل کارت 50 هزار تومان پرداخته بودند نمی‌گذشته است. آنها همچنین مجبور شده‌اند کتباً تعهد بدهند که ظرف کمتر از 10 روز ایران را ترک می‌کنند.

زمزمه‌ی اخراج افغانها حیات اقتصادی آنها را شدیداً متاثر کرده است. زندگی بخش قابل توجهی از کارگران افغان که با خانواده خود در ایران زندگی می‌کنند به خاطر درآمد نامرتب کارگری و عملگی وابسته به اجناس و ارزاقی است که به‌طور نسیه از مغازه‌داران آشنا می‌گیرند. یکی از مردان افغان که حدود بیست و پنج سال است به همراه خانواده خود ساکن ایران است می‌گوید "با این کارشان اعتبار برای ما نگذاشته‌اند. من در همه این سال‌ها پیش این دکان‌داران اعتبار داشتم. همیشه نسیه می‌بردم و دیر یا زود پول‌شان را می‌دادم. خب آنها مطمئن بودند که من پول‌شان را می‌دهم. می‌شد که بعضی وقت‌ها تا چند صدهزار تومان بدهکار باشم و بعد حسابم را صاف کنم. اما الان همه‌اش می‌گویند افغانی را بیرون می‌کنند، افغانی را بیرون می‌کنند! حالا یک دانه یک تومانی هم اعتبار ندارم".

یکی دیگر از بستگان او توضیح می‌دهد که چگونه این طرح بر رفت و آمد ساده هر روزه آنان تاثیر گذاشته. او که اخبار این اخراج‌ها را دنبال می‌کند می‌گوید که از رادیوی بی‌بی‌سی صحبت مردی را شنیده که "زن خود را به بیمارستان برده بوده دو بچه‌ خود را به خانه هشته. برای گرفتن دارو از بیمارستان بیرون شده که او را گرفته‌اند و برده‌اند لب مرز به اردوگاه و هر چه هم فریاد کرده فایده نکرده است".

پدر خود این مرد بینایش به‌شدت کاهش یافته و قرار بوده که برای مداوای چشمش به تهران بیایند، اما با خبرهایی که از دستگیری افغان‌ها درمیان راه دارند از این کار منصرف شده‌اند.

مرد دیگری که در شاهرود استاد بنا است می‌گوید که کار ساختمان در شهر آنها معطل مانده است:"خب آجر نیست. 12 هزار بوده حالا شده 18 هزار تازه باید نوبت بایستند. چون کوره‌پز خانه‌ها کارگر افغانی داشته‌اند و اخراج شده‌اند و کارگر ایرانی هم که نمی‌اید این کار سخت را با این حقوق بکند. این‌جا بیشتر کوره‌پزخانه‌ها خوابیده. ولی باز از تهران هم می‌آیند آجر از این‌جا ببرند". او همچنین می‌گوید که خبر دارد در کاشان بعد از اخراج افغانها قیمت روزمزدی کارگر تقریباً به دوبرابر هم رسیده است (از 8 هزار توان در روز به 15 هزار تومان).

اما بالا رفتن قیمت کار روزمزدی در مجموع نفعی برای افغانها ندارد؛ آنها عملاً بسیار کمتر کار پیدا می‌کنند و کارفرماهای بسیاری یا نمی‌خواهند و یا نمی‌توانند کارگر افغانی استخدام کنند. یک کارگر افغان که در روستاهای شمال استان سمنان به کار در باغ‌های انگور مشغول است می‌گوید که بیشتر هموطنانش که مانند او کار می‌کنند مجبور شده‌اند برای حفظ کار خود در باغی که به آنها کار داده شده بمانند و بیرون نیایند چون اطمینانی ندارند که بتوانند بازگردند.

مهاجران افغان اغلب با تاسف می‌پرسند که "آیا این بیست‌وپنج سال کاری که ما در مملکت شما کردیم شایسته این برخورد بود؟ گاز کشی را به مملکت شما کی کرد؟ این ساختمآنها را کی ساخته است؟..." کسی امروز لزومی نمی‌بیند به آنها پاسخی بدهد. امروز افغانها هم قربانی‌ بخشی از سیاست‌های فرافکنانه‌ی حکومت ایران شده‌اند؛ سیاستی که مشکل فرهنگی‌اش با جامعه‌ی کنونی ایران را حاصل هجمه‌ای از بیرون می‌بیند، بحران مشروعیتش را تبلیغی برساخته‌ی دشمن خارجی می‌داند، و همه‌ی مخالفان داخلیش را به اتصال به منابع خارجی متهم می‌کند، بحران بی‌کاریش را هم به‌سادگی به الگوی شناخته‌شده‌ی "مهاجر خارجی" نسبت می‌دهد. مهاجر افغان امروز هم از آن‌رو که آمریکایی‌ها در کشورش مستقر هستند باید برگردد تا شاید از دشواری‌های بازگشتش چالشی برای آمریکایی‌ها هم دست و پا شود، و هم باید برود تا حکومت ایران در برابر بی‌کاری‌ای که از ساختار اقتصادش برمی‌آید بیش از این بی‌عمل ننماید. مهاجر افغان امروز باید یا ترس از بازداشت و ضرب و شتم، ترس از اخراج و گسسته شدن اعضای خانواده از یکدیگر، و ترس از ناامنی معیشتی به زندگی کند روزی که برود؛ برادران و خواهران دیروز، امروز دیگر جایی در کشور همسایه و برادرشان ندارند.

برای مقايسه وضع بد افغانها خوب است دو نکته را در نظر بگيريم. يکی اينکه اگر کشورهايی که ميزبان ايرانيان مهاجر هستند بخواهند با همين شيوه ايرانيان مهاجر را اخراج کنند چه پيش می آيد و ديگر اينکه يک اصل ساده مهاجرت می گويد مهاجر بعد از چند سال اوليه حقوق شهروندی پيدا می کند چنانکه بسياری از ايرانيان اکنون در سراسر جهان شهروند کشورهای ميزبان خود شده‌اند امری که برای افغانها هرگز اتفاق نيفتاد و بسياری از آنها بعد از يکی دو دهه زندگی در ايران هنوز از هيچگونه حقوق شهروندی برخوردار نيستند. اين امر ناقض بديهی‌ترين حقوق انسانی مهاجران است.