کافه‌-‌رستوران پولونیا

حسین نوش­آذر

تهران، شهر بی­خاطره و فراموشکار
آن زمان در لاله­زارنو پاساژی بود به نام چلچله. این پاساژ زیرزمینی داشت به مساحت هزار و هشتصد متر مربع که ابتدا انبار ذغال بود، و متعلق بود به محمدرضا تهرانچی که وکیل مجلس شانزدهم بود. بعدها این محل به کافه رستوران پولونیا، اعیانی­ترین کافه رستوران تهران تبدیل شد.

داستانی که می­خواهم برای­تان تعریف کنم، داستان ِ حیرت­انگیز تأسیس کافه رستوران پولونیا و عشق زنی­ست به نام زوفیا به یک افسر آمریکایی و این که چطور شد برای اولین بار پنی­سیلین به ایران آمد. برای همین این داستان، مثل هر داستانی چندین داستان است. می­دانید: اگر عشق و مرگ همدیگر را ببوسند، انسان زاییده می­شود. برای همین هر داستانی حداقل دو داستان است. داستان پولونیا هم داستان عشق است و داستان مرگ. داستان ِ بخشی از زندگی شهری ما در تهران، این شهر ِِ بی­خاطره و فراموشکار است.

فرهنگ ِ خوشگذرانی در سال­های پس از جنگ
جنگ جهانی دوم تازه تمام شده بود. آمریکا، شوروی و انگلستان ایران را اشغال کرده بودند. شوروی­ها صدها آواره­ی شهر ورشو و دیگر شهرهای لهستان را به ایران آورده و در اردوگاه دوشان تپه اسکان داده بودند. دوشان تپه در آن زمان در اختیار سازمان تسلیحات ارتش بود که در نخستین سال­های پس از جنگ آن را به شکل اردوگاه آوارگان درآورده بودند. بیشتر آوارگان ِ لهستانی که در این اردوگاه در شرایط سخت زندگی می­کردند، زن‌هایی بودند که شوهران­شان در جبهه­های جنگ کشته شده بودند. با چند زبان آشنا بودند، و در بین آنها اشخاص سرشناسی هم مثل نادیا، دختر مارشال پیلسودسکی، قهرمان و ناجی لهستان بعد از جنگ جهانی اول دیده می­شد. از آن سو فضای عجیبی در تهران حاکم بود. سربازهای آمریکایی، روسی و انگلیسی پس از سال­ها جنگیدن دوست داشتند خوش بگذرانند. در تهران اما کافه- رستوران، مهمانخانه و هتل­هایی که بشود در آن پول خرج کرد و خوش گذراند نبود. این­طور بود که عده­ای به فکر ایجاد هتل و مهمانخانه و رستوران­های مجلل افتادند. یکی از این اشخاص منوچهر ریاحی بود.

باکره­های لهستانی
منوچهر ریاحی آن زمان یک مرد تهرانی ِ رند با یک شم تجاری قوی بود. روزی به حسب تصادف گذرش به اردوگاه اوشان تپه افتاد و با دیدن زن­های لهستانی که در آن اردوگاه زندگی می­کردند، تصمیم گرفت با استفاده از دانش و هنر آنان در تهران کافه- رستورانی تأسیس کند. ده روز پس از این ماجرا با چند کارتون سیگار آمریکایی به ملاقات رئیس اردوگاه رفت. رئیس مرد پنجاه و شش ساله­ای به نظر می­رسید که در در جنگ مجروح شده بود و از یک پا می­لنگید. او مرد شوخی بود و وقتی ریاحی فکر استخدام بیست و پنج زن لهستانی را با او درمیان گذاشت و کارتون سیگارهای آمریکایی را به او پیشکش داد، برای ریاحی آرزوی موفقیت کرد. ریاحی در خاطراتش می­نویسد: «رییس اردوگاه تصمیم را ستوده، گفت: دختران اردوگاه همگی باکره هستند و شایسته و پرکارند و مانند مادیان اصیل لهستانی بارکش­های باروری هستند».

مار را با افسون از لانه بیرون می­آورد
ریاحی پس از یک ماه موفق شد از مقامات انگلیسی، نمایندگی سیاسی دولت لهستان آزاد، وزارت کشور، وزارت بهداری، وزارت کار و شهربانی اجازه­ی ترخیص و اجازه­ی کار بیست و پنج کارگر لهستانی را دریافت کند. او از میان آنان شخصی به نام کاپیتن هولتزر را به مدیریت کافه رستوران پولونیا برگزید. کاپیتن ایوان هولتزر پنجاه و هشت سال داشت، افسر سابق نیروی دریایی لهستان بود که در جوانی در یک سانحه­ی دریایی زخم برداشته و بازنشسته شده بود و پس از بازنشستگی در دانشگاه ورشو تاریخ درس می­داد. نادیا پیلسودسکی سی و نه سال داشت و فرزند مارشال پیلسودسکی ِ معروف بود که در احیای سیاسی لهستان پس از جنگ جهانی اول نقشی تاریخی ایفا کرد. نادیا که از پاریس دیپلم «کوردون بلو» داشت، و سرآشپز اردوگاه هم بود، مسوولیت آشپزی را به عهده گرفت. الگا کوالسکی بیست و نه سال داشت و در هفده سالگی قهرمان شنای ورشو شده بود. ریاحی او را به سرپیشخدمتی گماشت. می­نویسد: الگا با زبان خوش و خنده­ی جذابش چه بسا مار را با افسون از لانه بیرون می­آورد».

آن شب از پرخوری مضایقه نکردیم
ریاحی در عرض یک هفته خانه­ای قدیمی­ساز در خیابان شاه آباد، کوچه سید هاشم اجاره کرد. این خانه هیجده اتاق زیر و رو داشت، حیاط و حوضی بزرگ هم در آن واقع شده بود. ریاحی بیست و پنج کارگر لهستانی را در این خانه اسکان داد. کاپیتن هولتزر به نمایندگی از طرف دیگران مهمانی شامی ترتیب داد.

آن شب باغچه­ی منزل را تزئین کرده بودند. وقتی ریاحی به حیاط بزرگ خانه­ی قدیمی‌ساز وارد شد، شعار بزرگی روی چلوار سفید توجه­اش را جلب ­کرد. در دو طرف آن پرچم­های رنگی ایران و لهستان نقش شده بود. بیست و پنج کارگر لهستانی طوری کنار هم ایستاده بودند که از آن جمله­ی «منوچهر خوش آمدی» به فارسی خوانده می­شد. «روزی» جوان­ترین دختر لهستانی در این جمع شعری را به فرانسه برای ریاحی خواند با این مضمون که: ما دلباختگان توایم. تو را دوست داریم و دست در دست پولونیا را بلندآوازه خواهیم کرد. زنده باد ایران. زنده باد لهستان. ریاحی می­نویسد: «مرا به لحاظ اسمم که آنها «منوشر» تلفظ می­کردند، می‌خواستند «شر» بنامند که چون با اعتراضم مواجه گردید، به همان «منوشر» تبدیل شد. آن شب همگی از پرخوری مضایقه نکردیم. با آکوردئون آهنگ­های قومی پولکا نواختیم و تا آنجا که ساعت منع عبور و مرور شبانه­ی حکومت نظامی تهران اجازه می­داد به رقص و پایکوبی پرداختیم».

سیاه خان تقدیم می­کند
در شب افتتاح پولونیا ارکستر «جالی بویز» متشکل از پنج نوازنده­ی مجارستانی که به دعوت هتل پالاس به تهران آمده بودند، برنامه اجرا کرد. به فاصله­ی چند ساعت پنجاه و دو میز چهار نفری کافه رستوران پولونیا به بهای هر میز چهار صد تومن فروش رفت. منوی غذا متشکل بود از پیش­غذا و سوپ و غذای اول و غذای دوم و سالاد و سرو ِ چای یا قهوه. قیمت این منو بیست و پنج ریال بود.

سر چهارراه­ها اعلان­های تبلیغاتی پولونیا با عنوان­هایی مثل: «سیاه­خان تقدیم می­کند»، و «میمون پیانیست» بین سرنشینان اتوموبیل­های شخصی پخش شده بود. در روزنامه­ها و در سینماها هم اعلان­های مشابهی با عناوین «خوشه­ی انگور»، «مروارید سیاه» و «ترنگ طلایی» انتشار پیدا کرده بود. در شب افتتاح پولونیا اولگا با دامن مشکی و کت اسموکینگ سفید ابریشمی و یخه و پاپیون اطلس قرمز برازندگی چشمگیری داشت. دیگر خدمتکاران با لباس­های اونیفرمی که به گرته­ی کریستین دیور در ایران دوخته شده بود، با آرایش ملایم خوش­خدمتی می­کردند. بعد از شام نادیا به اتفاق کمک­آشپزها به میان جمعیت آمد و بعد از خوش و بش با مهمان­ها به همراهی ارکستر ترانه­ای به زبان لهستانی خواند. روزنامه­ها با نادیا و الگا و کاپیتن هولتزر مصاحبه کردند، خوش­خدمتی و خوش­برخوردی لهستانی­ها را ستودند، از غذا، نظافت آشپزخانه و سرویس پولونیا تمجید کردند و از آن به عنوان بهترین کافه رستوران پایتخت یاد کردند.

من دخترخودفروشی نیستم
مشتریان پولونیا اغلب ایرانی بودند. ولی خارجی­ها و مخصوصاً افسران آمریکایی هم در آن رفت و آمد داشتند. در آن زمان پلیس نظامی آمریکا (M.P.) افسران و سربازان آمریکایی را در کافه رستوران­های تهران از هم جدا کرده بود و فقط افسران اجازه­ی ورود به پولونیا را داشتند. پلیس نظامی آمریکا هفته­ای یک بار از آشپزخانه و آبدارخانه­ی پولونیا بازدید می­کرد تا از رعایت بهداشت و نظافت مطمئن شود.

یکی از مشکلات زنالن لهستانی انعام­های گزافی بود که نوکیسگان ایرانی می­پرداختند. روزی، همان خدمتکار جوانی که در وصف ریاحی شعری سروده بود، گریه­کنان به دفتر ریاحی آمد. او مجلد چرمی نقش­داری در دست داشت که در آن صورت­حساب­ها به مشتریان داده می­شد. «روزی» مجلد چرمی را روی میز ریاحی انداخت و گفت: من دختر خودفروشی نیستم که چنین انعامی را بپذیرم.

داستان از این قرار بود که یکی از خوانین کرد برای واریز صورت­حسابش که مبلغی در حدود پنج تومن بود، یک اسکناس صد تومنی پرداخته بود و باقی را به عنوان انعام به «روزی» بخشیده بود. ریاحی در خاطراتش می­نویسد: «به او تفهیم کردم که چنین عملی ناشی از نظربلندی عمومی ایرانیان اعم از غنی و فقیر می­باشد و در این خصوص، شاید نوعی کمک به شما جنگزدگان است که وطن، پدر و مادر و همسران و برادران و کار و خانه و زندگی خود را از دست داده­اید و تنها با داشتن جانی بر کف به میهن ما پناه آورده­اید.»

درآمد کارکنان پولونیا در همان ماه اول بالغ بر صد هزار تومن بود. ریاحی با وجود این­گونه سخنان بنده­نوازانه کارکنان پولونیا را واداشت که به دلیل درآمد کلان­شان از محل انعام­ها از آن پس بدون حقوق کار کنند و بابت مسکن و خوراک­شان هم هر یک ماهانه سیصد تومن به او بپردازند.

خان بشارت
خان بشارت دربان کافه – رستوران پولونیا بود. او را که به شوخی سیاه خان می­نامیدند از یک پا قدری می­لنگید. با لباس فاخر بلوچی، قد بی­اندازه بلند، دستکش سفید و کمربند عریض نقره­کوب از ابهتی برخوردار بود. وظیفه­ی خوشآمدگویی به مهمانان را به عهده گرفته بود و از محل انعام­ها روزی پنجاه تومن درآمد داشت، آن‌هم در زمانی که قیمت دلار در تهران سه تومن و دو زار بود و یک کارمند جوان در ماه صد تومن حقوق داشت. خان بشارت اشعار زیادی از برداشت، به طور عادی با سجع و قافیه صحبت می­کرد و گاهی از مهمانان با قطعه شعری مناسب استقبال می­کرد. خان بشارت چند کلمه­ای انگلیسی یاد گرفته بود و با خارجی­ها و بخصوص افسران آمریکایی به زبان انگلیسی سلام و خوشآمد می­گفت یا خداحافظی و تشکر می­کرد. ریاحی روایت می­کند که با این حال خان بشارت به خاطر غرور ملی حاضر نبود از غیرایرانی­ها انعام بگیرد.

ماجرای عشقی زوفیا و تام
زوفیا یکی دیگر از زنان مهاجر لهستانی بود. ریاحی می­نویسد که او در زیبایی سرآمد دختران لهستانی بود. این مرد زیبایی زوفیا را اینطور وصف می­کند: «زوفیا با موهای طلایی، چشمان درشت سرمه­ای رنگ، لب­های برآمده، گونه­های تورفته، قد بلند، شانه­های پهن، سینه­ی برجسته، کمر باریک، پاهای کشیده و موزون، مظهری از جمال و گویی متجلی هنر آفرینش­ ! بود»

زوفیا به فکر پیدا کردن همسری ثروتمند بود. او مدتی معشوقه­ی شازده اکبر میرزا بود که زندگی مرفهی داشت و اتوموبیل شکیلی سوار می­شد. اما زوفیا به زودی از شازده اکبر میرزا جدا شد و به افسری آمریکایی به نام «تام» دل باخت. تام افسر نیروی هوایی بود و می­بایست به جبهه­ی شرق دور برود. برای همین مایل بود هر چه زودتر مراسم نامزدی­اش با زوفیا را در تهران برگزار کند، و پیش از اعزام به جبهه­ی خاور دور دو هفته مرخصی بگیرد، با زوفیا به آمریکا برود و او را در آنجا به عقد خود درآورد. اما زوفیا رضایت نمی­داد. دلیل می­آورد که نمی­تواند در انتظار بازگشت تام از جبهه زنی باوفا باشد و حاضر نیست که تام را به هوس­هایش آلوده کند.

کنار استخری در اختیاریه
تام در شنبه شبی پاییزی و مهتابی زوفیا را به شام در پولونیا دعوت کرد. آنها بعد از شام تصمیم گرفتند برای گردش به شمیران بروند. تام اتوموبیلش را کنار استخری در اختیاریه متوقف کرد. نیمه­شب بود، بادی ملایم می­وزید و آب قنات به استخر اختیاریه می­ریخت. تام از اتوموبیل پیاده شد، در طرف ِ زوفیا را باز کرد، روی زمین زانو زد و پاهای زوفیا را در آغوش گرفت. کفش­هایش را کند و بر پاهایش بوسه زد. از او در این حال یک بار دیگر تقاضای ازدواج کرد و وقتی زوفیا باز هم دست رد به سینه­ی او زد، ششلول از کمر گرفت و به سوی این زن شلیک کرد. گلوله­ی بعدی را در مغز خود آتش کرد و نقش بر زمین شد.

زوفیا رانندگی بلد نبود. پای پیاده از اختیاریه به طرف تهران به راه افتاد. گلوله به شکمش خورده بود و از پشت خارج شده بود و خون از دو سو فواره می­زد.از دور سواد شهر تهران معلوم بود. زوفیا از بین زمین­های کشاورزی به طرف چراغ­های پرنور می­رفت که ناگهان سربازی به او ایست داد. سرباز در چهل پنجاه قدمی او زانو زده و با تفنگ به طرفش قراول رفته بود. زوفیا با دیدن سرباز از هوش رفت، که چندی بعد، بعد از عمل جراحی در بیمارستان نظامی آمریکایی­ها به هوش بیاید. سربازی که جان این زن را نجات داد، یک سرباز هندی و مامور کشیک شبانه­ی سفارت انگلستان در قلهک بود. این حادثه در تاریخ پزشکی ایران جنبه­ی تاریخی پیدا کرد. داروی پنی­سیلین که در آغاز جنگ جهانی دوم کشف شده بود، هنوز به ایران نیامده بود و تنها برای درمان مجروحان جنگ به مصرف می‌رسید. برای شفای زوفیا، این آواره­ی لهستانی که از پیشخدمتی پولونیا به میان اشرافزادگان و بازگانان متمول تهرانی راه پیدا کرده بود، با یک هواپیمای نظامی داروی پنی­سیلین را از واشنگتن به تهران حمل کردند. این نخستین بار بود که از پنی­سیلین برای درمان عفونت در بیمارستان­های تهران استفاده می­شد. زوفیا چند ماه پس از این ماجرا با ه.ژ. تفنگچیان که از ارامنه­ی سرشناس و متمول و خوش قد و قامت تهران بود ازدواج کرد. آنها بعد از جنگ به اتفاق مقیم پاریس شدند.

پایان کار پولونیا
تنها پنج شش ماه بعد از گشایش کافه – رستوران پولونیا بسیاری از خدمتکاران لهستانی موفق شدند به خانه­ی شوهران ایرانی بروند. بسیاری از آنان به آمریکا، آفریقای جنوبی و اسرائیل مهاجرت کردند. فروش روزانه­ی پولونیا هنوز خوب بود، اما ریاحی با آن شم تجاری قوی احساس می­کرد در غیاب لهستانی­ها آینده­ی خوبی در انتظار آن نیست. او کافه – رستوران پولونیا را پس از شش ماه به شخصی به نام داود ترمه­چی به سیصد هزار تومن ِ آن زمان فروخت و به برادرش که در بازار فعالیت اقتصادی داشت پیوست.