یادبودی برای احمد تفضلی

پژمان اکبرزاده

برای شنیدن فایل صوتی «اینجا» را کلیک کنید.

دقیقاً ده سال پیش در چنین روزی (۲۴ دی) بود که احمد تفضلی، از چهره ها‌ی منحصربفرد شناخت فرهنگ و ادبیات باستانی ایران به طرز مشکوکی در تهران کشته شد. درباره‌ی فعالیت‌ها، آثار و خدمات فرهنگی احمد تفضلی گفت‌وگویی کرده‌ام با دکتر جلیل دوستخواه، از دیگر پژوهشگران برجسته‌ی فرهنگ ایران.

احمد تفضلی

جلیل دوستخواه در آغاز از جایگاه فرهنگی زنده یاد تفضلی سخن گفت:
زنده‌یاد دکتر احمد تفضلی با دریغ بسیار در سال ۱۳۷۵، در تهران در یک رویداد یا بهتر گفته بگویم در یک سانحه ساختگی کشته شد و در واقع به‌قتل رسید. این فاجعه‌ای بود در فرهنگ ایرانی و در عرصه‌ی کوشش‌ها و پژوهشهای دانشگاهی. ایشان متخصص ادبیات باستانی ایران، بويژه در دوره‌ی میانه، یعنی در دوره‌ی ادبیات پهلوی بود. ادبیاتی که معروف است به ادبیات زبان فارسی میانه (پارسی میانه) یا به تعبیر دیگر، پهلوی که در دوره‌های اشکانی و ساسانی در تاریخ ما رواج داشت و بويژه از دوره‌ی ساسانیان که ما سند، مدرک و یادگار بیشتری داریم تا از دوره‌ی اشکانیان. احمد تفضلی بويژه بیشتر متخصص پژوهش در فرهنگ و ادبیات این دوران بود ولی احاطه‌ی بسیار گسترده‌ای به دیگر بخش های فرهنگ ایرانی (پیش و پس از این دوران) هم داشت. چنانچه در نوشته‌هایش همواره می‌بینیم که در فرهنگ، ادب و دانش دوران پیش از این دوران میانه، یعنی دوران هخامنشیان و دوره مادها هم صاحب‌نظر بود و اشاره‌های بسیار روشن و علمی به آن دوران ها هم دارد. ولی نقطه مرکزی توجه‌ و کارش، همانطور که گفته شد، در دوره میانه، یعنی دوره اشکانیان و ساسانیان است. آثار ایشان متعدد است و در دو دسته می‌شود خلاصه‌شان کرد. یک‌دسته کتابهایی‌ که یا خود ایشان گردآوری و تالیف کرده یا کتابهایی که از ادبیات فارسی میانه ترجمه کرده است، از جمله ترجمه‌های بسیار ارزشمند و مهم ایشان کتاب معروفی‌ست که در ادبیات فارسی میانه به زبان پهلوی نوشته شده بود به نام «مینوی خرد». این کتاب بسیار کلیدی و مهم را از پهلوی به فارسی ترجمه کرد که هم پیش از درگذشت‌اش و هم پس از آن، این کتاب چاپ و منتشر شد و اهل پژوهش با آن آشنا هستند.

فعالیت‌های آموزشی زنده یاد احمد تفضلی به چه صورت بود؟ پژوهشگرانی فرصت پیدا کردند که در محضر ایشان پرورش پیدا کنند و در زمینه ‌هایی که ایشان فعال بودند فعالیت‌هایشان را ادامه بدهند؟

البته ایشان استاد زبان فارسی میانه در دانشگاه تهران بودند و در این زمینه شاگردان خوبی را پروردند که هم‌اکنون آنها در دانشگاههای ایران مشغول کار هستند و از دانش و فضلی که در محضر زنده‌یاد تفضلی یاد گرفته‌اند بهره‌ می‌رسانند به دانشجویانی که در این زمینه درس می‌خوانند و واحدهای درسی ادبیات فارسی میانه را دارند. زنده یاد احمد تفضلی سنت دانشگاهی «از استاد به شاگرد» را با توفیق بسیار ادامه داد و افسوس که آن ستم و بیدادی که بر ایشان رفت و از میان برد، اجازه نداد که این ده سال اخیر را که در اوج پختگی‌اش بود کارش را ادامه بدهد. اما تا آنجا که در حیات خود فرصت داشت آن کار را کرد. من و ایشان و بسیاری دیگر با هم همدوره بودیم و در محضر استادان بزرگ پیش از خودمان درس خواندیم. من و تفضلی هردو شاگرد استادان بزرگ آن زمان مانند زنده‌یاد استاد پورداود و زنده‌یاد دکتر صادق کیا بودیم واستاد کیا که اصلاً استاد مستقیم ادبیات پهلوی بود. در واقع می‌شود گفت که تفضلی جانشین شایسته‌ی او شد و کار و کوشش او را ادامه داد. البته تفضلی غیر از اینکه شاگردان شایسته‌ای را پرورد، همکارانی هم داشت، چه در دانشگاه و چه بیرون از دانشگاه، از جمله زنده‌یاد دکتر مهرداد بهار که او هم در ادبیات فارسی میانه استاد بود از همکاران و دوستان تفضلی بود. خانم دکتر ژاله آموزگار نیز که در همین رشته متخصص هست و کار می‌کند، هم‌اکنون هم استاد کرسی زبانها و ادبیات باستانی ایران در دانشگاه تهران است. او با تفضلی همکاری بسیار نزدیکی داشت و بسیاری از کارهای سالهای اخیر عمر تفضلی، به ویژه ترجمه‌ها و برخی از تالیف‌ها را این دو با همدیگر انجام دادند؛ از جمله کتاب دو جلدی بسیار ارزشمندی به‌نام «نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایران» که اثری‌ست از کریستن سن (ایرانشناس نامدار دانمارکی) که زنده یاد تفضلی و خانم آموزگار بطور مشترک این کتاب دو جلدی را ترجمه کردند که در تهران منتشر شد و اکنون یکی از پشتوانه‌های بسیار درخشان برای شناخت ادب باستانی هست و داستان آفرینش و نخستین انسان و همچنین نخستین شهریار را کریستن سن بر پایه‌ی آنچه در پشتوانه‌های ادب باستانی ما آمده است، در این کتاب بررسیده است. این کتاب اکنون از جمله کتابهای پشتوانه برای همه پژوهشگران در این زمینه است. این یکی از کارهایشان بود، و چندین کار دیگر هم مشترک با دکتر آموزگار انجام دادند و بعضی از کارهای ناتمام تفضلی را، از جمله کتاب بسیار مهم‌اش به‌نام «تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام» - که با دریغ بسیار کشتند‌گان او نگذاشتند که صورت چاپ‌شده‌اش را ببیند - خانم آموزگار با دلسوزی و مراقبت تمام در غیاب تفضلی که از دست رفته بود این کتاب را آماده کرد و خوشبختانه به چاپ رسید و این آخرین یادگار بزرگ آن مرد فرهیخته و دانشمند برجا ماند.

از کارهای پژوهشی که ایشان در دست داشتند، اثری هست که همچنان منتشرنشده باقی مانده باشد؟

دقیق نمی‌دانم و یادم نیست اینکه کار ناتمام دیگری از او هست که منتشر نشد باشد. احتمالاً این موضوع را خانم آموزگار می‌داند؛‌ اما من در جایی نخوانده‌ام

پس از درگذشت استاد تفضلی دو مجموعه یادبود برایشان منتشر شد. سپاسگزار می‌شویم در مورد محتوای این دو مجموعه هم برایمان توضیحاتی بدهید. آیا مقالات صرفا مقالاتی هستند که به یاد ایشان نوشته شده‌اند یا برای علاقمندان به فعالیت‌های پژوهشی در این رشته هم موثر و مفید هستند؟

هر دو. دو یادنامه برای ایشان منتشر شد. یکی به زبان فارسی در ایران که به کوشش استاد ارجمند دکتر علی اشرف صادقی که باز از هم‌دوره‌های دانشگاهی من بودند و الان نیز استاد دانشگاه تهران هستند. ایشان یادنامه‌ دکتر تفضلی را در تهران گردآوری و منتشر کردند، که در این یادنامه کسانی که یا هم‌دوره، همکار و یا دوست نزدیک دکتر تفضلی بودند و یا از دانشورانی بودند که فضل و دانش زنده‌یاد تفضلی را می‌شناختند مقاله دارند.

مجموعه‌ای هم به زبان انگلیسی توسط انتشارات «مزدا» در کالیفرنیا منتشر شد، در مورد محتوای این مجموعه هم سپاسگزار می‌شویم توضیحاتی برایمان بدهید.

متاسفانه این مجموعه هنوز به دست من نرسیده و جای تاسف است که این مجموعه را ندارم. اما از آن اطلاع دارم و گردآورنده‌‌اش آقای دکتر محمود امیدسالار (استاد دانشگاه در کالیفرنیا) از شاهنامه‌پژوهان و از ادیبان سرشناس و بنام ایران هستند که البته با تاسف در غربت زندگی می‌کنند. مجموعه یادبود به‌زبان انگلیسی را هم در واقع ایشان بانی و باعث فراهم‌آوردنش بودند. این مجموعه همانطور که گفتید توسط انتشارات مزدا در کالیفرنیا منتشر شده است. من از درونمایه‌ی یکایک مقاله‌های آن کتاب به دلیل اینکه هنوز به‌دستم نرسیده اطلاع ندارم ولی باید دورد و آفرین گفت بر دکتر محمود امیدسالار که این خدمت را به‌ موازات آنچه دکتر صادقی در تهران کرد، ایشان در کالیفرنیا انجام دادند. یعنی تفضلی را که دانشمندی جهانی بود را در بیرون از ایران به تمام جهانیان معرفی کرد. البته او معروف و شناخته بود، اما برای معرفی بیشتر و ادای دین و ادای احترام به او این یادنامه را هم ایشان منتشر کرد که بسیار جای خوشحالی‌ست.

-----------------------------------

دکتر دوستخواه که در حال حاضر در استرالیا ساکن هستند، در وبلاگشان به نشانی www.iranshenakht.blogspot.com مطلب جالبی را به یاد زنده‌یاد تفضلی نوشته‌اند که علاقمندان می‌توانند به این وبلاگ برای خواندن مطلب مراجعه کنند.

به مناسبت فرارسیدن روز ۲۴ دیماه تلاش کردیم با تعداد دیگری هم از یاران و همکاران احمد تفضلی در ایران گفت‌وگو کنیم که به دلیل شرایط خاص موجود در ایران ناچار به فرصتی دیگر موکول می‌کنیم.