روزنامه نگاری شهروندی در ايران

مصطفی قوانلو قاجار

"شما هم مي‌توانيد روزنامه نگار-شهر‌وند باشيد" این فقط شعار یک نشست آموزشی نیست. واقعیتی است که هم اکنون در برخی کشورها نظیر کره جنوبی و آمریکا اتفاق افتاده است.

مركز آموزش همشهري با همكاري كارشناسان ارتباطات و علاقه مندان 26 آذر به موضوع روزنامه‌نگاري شهروندي درباشگاه وبلاگ نویسان پرداخت. در این نشست درباره مفهوم روزنامه نگاری شهروندی، سایت oh my news به عنوان یک مدل روزنامه نگاری شهروندی، ویژگیهای روزنامه نگاری شهروندی، خاستگاه تاریخی روزنامه نگاری شهروندی و سیستمهای نرم افزاری تعاملی این نوع روزنامه نگاری صحبت شد.

تفاوتهای روزنامه نگاری مدنی و شهروندی
علي شميراني روزنامه‌نگار در تعریف روزنامه‌نگاري شهروندي گفت:این نوع روزنامه نگاری در حقیقت به معنای ایفای نقش شهروندان در پردازش، گردآوری، تحلیل و انتشار اخبار و اطلاعات است؛البته CITIZEN Journalism نباید با CIVIC Journalism یکسان انگاشته شود. وي دليل وريشه شكل گيري اين روزنامه‌نگاري را در يك اتفاق مهم دانست و گفت: در انتخابات ریاست جمهوری سال 1988 آمريكا مردم به رسانه‌ها و اطلاعات منتشره از سوی آنها بی اعتماد شدند. در این میان تعدادی از روزنامه‌نگاران سعی کردند با محوریت قرار دادن "برای مردم“ به مسایل مورد علاقه مردم بپردازند. لیکن به علت فقدان امکانات امروزی این رویه جدید جایگاه خود را از دست داد اما چندی بعد و با رشد فناوری و اینترنت روح تازه‌ای در روزنامه‌نگاری شهروندی دمیده شد.

وي در مورد سابقه رسانه‌های مستقل گفت:در سال 1999 در سیاتل آمریکا نخستین مرکز رسانه‌ای مستقل (IMC) راه اندازی شد. اين امر در واکنش به نشست WTO در این شهر بوجود آمد .مخالفين تصور مي‌کردند که تنها راه نفوذ به رسانه‌های عمومی و دیده شدن حضور و بستن خیابان‌ها است. اما بعد با یک پوشش 60 ثانیه‌ای مواجه شدند که پلیس را در حال متفرق کردن نشان می‌داد، آن هم بی آنکه علت اصلی مخالفت و تجمع ایشان انعکاسی داشته باشد. این موضوع تفکر طراحی مدل جدید رسانه‌ای را به وجود آورد تا بتوانند مستقلاً صدای خود را منعکس کنند. به این ترتیب روزنامه‌نگاری توسط مردم آغاز شد ولی این بار به لطف وجود فناوری کار به شکل دیگری جلو رفت. پس از آن اشكال جديدي چون بلاگ، ويدئو بلاگ، اتاق‌هاي گفت وگو،تابلوي پيام و ويكي به وجود آمدند.

وي ادامه داد: روزنامه‌نگاری شهروندی سعی کرد به جای يك مصرف کننده نهایی کالایی به نام "خبر"، خود تولید کننده خبر بوده و به مسایلی بپردازد که نیاز واقعی آنها باشد. به عبارت دیگر شهروندانی مسولیت پذیر که به 5w روزنامه‌نگاری پاسخ می‌دهد. این که چرا این خبر برای من و منطقه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم اهمیت دارد.

وي در مورد كاربرد‌هاي اين نوع روزنامه‌نگاري گفت: حوادثی همچون 11 سپتامبر، حوادث تروریستی لندن و طوفان سونامی نطقه عطفی در نحوه گزارش دهی از رویدادها تبدیل شدند.مردم با استفاده از فناوری‌های همراه خود مانند دوربین‌ها و موبایل‌های دوربین دار که عکس و فیلم می‌گرفتند از یک سو و خود به عنوان یک شاهد ماجرا از سوی دیگر موجی از اخبار را به راه انداحتند. وی به اشكال جديد روزنامه نگاری شهروندی اشاره کرد. از جمله سایت oh my news در کره جنوبی که نخستین باربا شعار "هر شهروند یک گزارشگر است" ایجاد شد.

سایتی که با خبرهای مردم به درامدزایی رسید
در ادامه این نشست مصطفي قوانلو قاجار به بررسی یک مدل در روزنامه شهروندی پرداخت. سایت کره ای oh my news که هم اکنون نزدیک به 7 سال از راه اندازی آن می گذرد. این پژوهشگر رسانه در مورد روند شکل گیری این سایت گفت:"نیروهای اصلاح طلب در کره جنوبی به دلیل آنکه بیشتر رسانه ها در اختیار محافظه کاران بود با راه اندازی این سایت سعی کردند تا مردم را با خود همراه کنند. در این سایت مردم می توانستد خبر بنویسند و از اخبار یکدیگر مطلع شوند. کارشناسان سیاسی تاسیس این سایت را یکی از تلاشهای رفرمیست ها برای مقابله با نیروهای محافظه کار در دولت کره جنوبی می دانند که باعث تقویت و رشد دموکراسی در این کشور شده است. تظاهرات سال 2002 که به تظاهرات شمع معروف شد، به ابتکار سایت OhmyNews راه اندازی شد.

قوانلو قاجار افزود: بسیاری از مردم کره جنوبی معتقدند که یکی از اقوام ناشناس رو مو هیون رئیس جمهورکنونی کره جنوبی در راه اندازی این سایت دست داشته و معتقدند که یکی از عوامل پیروزی هیون در انتخابات ریاست جمهوری همین سایت اوه مای نیوزبوده است.

وی درباره دلایل موفقیت سایت OhmyNews گفت: دسترسی مردم کره جنوبی به اینترنت پرسرعت و نرخ بالای دسترسی مردم کره جنوبی به اینترنت باعث شده تا بیش از 80 درصد مردم کره جنوبی از خانه به اینترنت متصل شوند. همچنین فروش اخبار و فروش سهام این سایت در بورس باعث شده تا این سایت به درآمدزایی برسد. هم اکنون هرخبرنگار می تواند وارد بخش خبری خود شود و ببنید که کدام خبرش به چه مبلغی فروش رفته است. به تازگی نیز اینترنشنال هرالد تربیون قراردادی با مدیران این سایت امضا کرده که برخی از خبرهای این سایت را بخرد. کمپانی ژاپنی Softbank نیز از این سایت پشتیبانی مالی می کند و به زودی نسخه ژاپن OhmyNews راه اندازی می شود. سایت انگلیسی OhmyNews نیز دارای 1200 شهروند خبرنگار در 38 کشور جهان است. اما سایت کره ای دارای 40 هزار شهروند روزنامه نگار است که دارای مهارتهای خبرنویسی و گزارش نویسی هستند.

این روزنامه نگار حوزه رسانه همچنین به اقدام جدید سردبیران این سایت اشاره کرد که از گزارشگران خود خواسته بود تا درجریان آزمایش هسته ای کره شمالی به طور مرتب از مناطق مرزی با کره شمالی خبر دهند و به همین مناسب یک صفحه به طور مرتب با اخبار شهروندان از آزمایش هسته ای کره شمالی و احساس لرزشهای آن در مناطق مختلف کره نوبی به روز شد.

قوانلو قاجار در پایان به سیستم مدیریت خبرسایت OhmyNews را با اسلاید به نمایش گذاشت که شهروندان خبرنگار کره ای چگونه خبر خود را اماده و در اختیار دبیر خبر قرار می دهند.
روزنامه نگاری شهروندی نتایج تحولات دیروز است

پديده روزنامه نگاری شهروندی
در قسمتی دیگرازاین برنامه دكتريونس شكرخواه سردبيرهمشهري آنلاين با اشاره به مشخصه‌هاي جامعه اطلاعاتي بروز پديده روزنامه‌نگاري شهروندي را متاثر از موقعیت جدید جهان دانست. او پنج ویژگی جامعه اطلاعاتی را اینگونه بیان کرد

• اطلاعات به عنوان منبع استراتژيك (مثل نقش زمين درموج كشاورزي و يا نقش سرمايه در دوران صنعتي)

• شبكه‌اي شدن جهان (با همان مفهوم مانوئل كاستلزي)

• اطلاعاتي شدن اقتصاد (مثل نقش كارت‌هاي اعتباري و پول و امظاي ديجيتال و اقتصاد الكترونيك)

• جهاني شدن سرمايه (دنيا به مثابه يك كارخانه)

• مرگ زمان و مكان (بي معني شدن زمان و مكان و از بين رفتن نقش آنها به مثابه مانع ارتباطي)

وی افزود: كه اگر از ديدگاه ارتباطي به اين بحث نگاه كنيم اين كارمندان منعطف در واقع كارمنداني چند مهارته هستند؛ مثلا افرادي كه براي اينترنت؛ هم برنامه‌نويسي مي كنند؛ هم طراحي مي‌كنند و هم محتوا توليد مي‌كنند. وي در توضيح انعطاف در مصرف هم گفت: ايميل‌هايي كه به صندوق نامه‌هاي الكترونيك من و شما مي‌آيد از ميان 700 ميليون كاربر به دست ما مي‌رسد. اين امر عملا همان مشتري مداري و انعطاف پذيري در مسيرمصرف است.

دكتر شكر‌خواه نتیجه گرفت:"پس با اين اوصاف روزنامه نگاري شهروندي نيز برآيند همين تحولات است و همه افراد مي‌توانند با يك كليك محتواي خود را براي ديگران منتشر كنند. وی با اشاره به اينكه در رشته ارتباطات رسانه‌ها به دو گروه جريان اصلي (Mainstream) و جايگزين(Alternative) طبقه بندي مي‌شوند، گفت: روزنامه‌نگاري شهروندي يكي از زير مجموعه‌هاي روزنامه‌نگاري جايگزين است. در رسانه‌هاي جريان اصلي كه متمركز هستند، يك جمع كوچك براي مخاطبان گسترده؛ محتوا توليد مي كنند. بين كاركنان اين نوع از رسانه‌ها سلسله مراتب وجود دارد و در اين رسانه‌ها رعايت قانون براي كاركنان اين رسانه‌ها يك اصل پذيرفته شده است. مديران اين رسانه‌ها مقررات و هنجارهاي حاكم بر كار رسانه‌اي را رعايت مي‌كنند و سازمان رسانه‌اي آنها هم نوعا گران قيمت است. در همين حال؛ چزخه توليد در اين رسانه‌ها كاملا صنعتي است؛ به اين معنا كه براي توليد، نيازمند ماشين چاپ ، نظام كارمندي و... است و همين امور باعث محافظه‌كارتر شدن رسانه‌هاي جريان اصلي مي‌شود.

مدرس ارتباطات دانشگاه علامه در تبيين روزنامه‌نگاري جايگزين گفت: در رسانه‌هاي آلترناتيو يا همان رسانه‌هاي جايگزين؛ كه غير متمركز هستند جمع وسيعي براي جمع وسيع‌ ديگري توليد محتوا مي‌كنند. افراد در يك فضا هم نقش سردبير دارند و هم نقش مخاطب را ايفا مي‌كنند؛ چون هم توليد مي كنند و هم مصرف. از طرف ديگر ساختاراين ‌گونه رسانه‌ها افقي است و به ديگر زبان سلسله مراتب در آنها نيست. در اين نوع رسانه‌ها برخلاف رسانه‌هاي جريان اصلي كه تابع قانون هستند نوعي قانون ستيزي و هنجار ستيزي وجود دارد.

وي با اشاره به اينكه عمر روزنامه‌نگاري شهروندي به عنوان زير مجموعه روزنامه‌نگاري جايگزين به دوره روزنامه‌نگاري آتليه در فرانسه باز مي‌گردد افزود: قانون ستيزي و در افتادن با گفتمان‌هاي حاكم سياسي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي از ويژگي‌هاي اصلي رسانه‌هاي جايگزين است و به همين سبب؛ توليد در اين رسانه‌ها غير متمركز و آزادانه تر است.

وي در مورد نقاط قوت و ضعف روزنامه‌نگاري شهروندي گفت: در اين رسانه‌ها نحوه برخورد با موضوعات مختلف عاميانه است. از يك دانش‌آموز دبيرستاني نمي‌توان انتظار برخورد عميق و اصولي را با موضوعاتي كه با آنها درگير است\ داشت و از طرفي هم نمي‌توان او را از نظر دادن منع كرد. وي غلبه فرهنگ cut & past را هم ضعف ديگر اين رسانه‌ها دانست و گفت به همين خاطرعمر قفسه‌اي محصولات رسانه‌هاي جايگزين بسيار كوتاه است.

دكتر شكرخواه در پايان گفت: در فضاي روزنامه‌نگاري شهروندي شاهد سه تغيير عمده هستيم كه عبارتند از سرمايه‌زدايي از جريان رسانه‌اي كلاسيك، حرفه‌اي زدايي که ديگرحرفه ای ها صداي غالب نيستند و دوره قهرماني آماتورهاست و بالاخره نهاد زدايي از نهادهاي كلاسيك رسانه‌اي.

"در شهر"، برنامه ای که می تواند تعاملی باشد
میزبان بعدی این نشست حميد وثوق تهيه كننده برنامه "در شهر" بود. وي وي با اشاره به اينكه آگاه ساختن مردم از حقوق شهروندي‌شان از اهداف اين برنامه تلويزيوني است گفت: برنامه در شهر قصد دارد با رعايت ماموريت‌هاي رسمي خود بين سازمان صدا و سيما و مردم قرار گيرد وهم اکنون که همه برنامه ها بلندگویی برای دولت است یک برنامه نیز بلندگوی مردم باشد.

سخنران آخر این نشست درباره سيستم‌هاي نرم‌افزاري تعاملي صحبت کرد. امین رجایی مدیر فنی سایت پندار گفت: در وب‌سايت‌هاي خبري معمولاً با مدل ساده يك‌طرفه ارائه محتوا روبه‌رو هستيم كه در اين مدل يك ارائه‌دهنده مطلب و يك مخاطب وجود دارد. در واقع در يك وب‌سايت خبري يك تيم مديرتي به ورود و ارائه خبر را بر عهده دارند و مخاطبان تنها مصرف‌كننده خبر هستند يا با سطوح دسترسي محدود اين امكان را دارند كه براي مطالب خبري كامنت‌گذاري كنند تا پس از تأييد مديران سايت در كنار آن مطلب مشاهده شود.

رجايي به اين موضوع اشاره كرد كه در فروم‌ها كه شكل تعاملي‌تري داشتند هر كاربر اين امكان داشت كه نظرات خود را به مطلب كاربر ديگر الصاق كند و به اين ترتيب مطلب وي را تكميل كند و مديريت فروم گرچه از امكان حذف يا جابه‌جايي مطالب برخوردار بود اما نظرات كاربران براي قرار گرفتن در كنار مطالب ديگران نياز به تأييد مدير سايت ندارند.

وي سپس به معرفي پديده ويكي پرداخت كه در آن علاوه بر دريافت اطلاعات، ارائه اطلاعات مديريت و نظارت بر آن را نيز بر عهده مي‌گيرد. در واقع در ويكي‌ها مخاطب علاوه بر نقش سنتي خود در عين حال توليد كننده، دبير و سردبير هم هست.