خوش‌نوازترین خوش‌نوازها رفت

شهزاده سمرقندی

امروز برنامه‌ی «همسایگان» به درگذشت هنرمند نامی افغان اختصاص دارد که در واقع هفت روز از مرگش گذشته است.

میرویس صدیقی، مدیر بنیاد «انکشاف موسیقی آسیای میانه» در افغانستان است که سال ۲۰۰۰ از جانب بنیاد آقاخان در تاجیکستان سرمایه‌گذاری و راه‌اندازی شد. این بنیاد از سال ۲۰۰۴ در افغانستان فعالیت می‌کند.

آقای میرویس یکی از پشتیبان‌های موسیقی مردمی در افغانستان است و میهمان برنامه‌ی امروز. ایشان برای ما از استاد رحیم خوشنواز می‌گوید:

ایشان از استادان خیلی زبردست رباب‌نواز افغانستان بودند که رباب را در ابتدا از پدرشان آموختند. بعد هم از استاد محمد عمر که در حقیقت پدر رباب افغانستان است. در شیوه کلاسیک البته، نه به شیوه‌ی فولکلوریک که در کابل همان شیوه کلاسیک را نیز به رحیمی آموختند. بعد دوباره برگشتند به هرات و در هرات هم شاگردانی داشتند و تدریس می‌کردند، البته خصوصی.

استاد خوشنواز مسافرت‌های زیادی هم به یونان، ژاپن و اروپا، مثل فرانسه و غیره داشتند. ایشان در ایران هم خیلی کار کردند و به ایران هم مسافرت‌هایی داشتند و کنسرت‌های فراوانی از طریق تلویزیون ایران دادند. بعد از این که از مهاجرت به هرات برگشتند، متاسفانه در هرات اوضاع و احوال فرهنگی و هنری به آن صورت بستر خوبی نداشت برای انکشاف و ادامه و متأسفانه کمی سرخورده شدند. با وجود این به امید بلندی به افغانستان برگشتند، ولی خریدار نبود. البته در جامعه‌ی رسمی و نه ملت افغانستان.

به هرحال یکی دو بار با ما کنسرت داشتند. زمانی که استاد الطاف حسین سرآهنگ از آوازه‌خوانان کلاسیک چیره‌دست افغانستان در هرات کنسرت داشتند و دو سه روز را با ما یک‌جا آمدند و رباب نواختند.

یکی دو بار دیگر هم آمدند نزد ما که مکتب موسیقی آقاخان را در آسیای میانه و افغانستان داریم. یکی دوبار آمدند به مدرسه و مکتب ما سر زدند. به دیدن برادر خود آمدند و آنجا ما خواستیم که با ما همکار باشند و رباب تدریس کنند که متأسفانه خودشان گفتند که من فرصت تدریس رباب را ندارم. به خاطر این که سفرهای زیادی پیش روی دارم و دوست ندارم زمانی که درس می‌دهم، در کلاس حضور نداشته باشم. ما خواست‌شان را با گشاده‌رویی پذیرفتیم. چون حداقل می‌فهمیدم استاد چه می‌گویند و چه می‌کنند و چه مسئولیت‌هایی در کار خود خواهند داشت. برای همین با ما تدریس کردند و سفرشان را به یونان، به ایران و به ژاپن ادامه دادند.

بعد از شنیدن خبر مرگ استاد، از یونان شاگردان‌شان با من تماس گرفتند و از من خواستند که هم‌دردی ایشان را به خانواده استاد برسانم. دوستان دیگرشان هم از تمام اروپا تماس گرفتند و تسلیت گفتند.

اما باید بگویم که روزهای آخر عمر خود را مریض بود. باز هم باید با تاسف بگویم که جامعه فرهنگی و رسمی افغانستان توجه زیادی به حال ایشان نشان ندادند و استاد از سرطان جگر رنج زیاد بردند و با همین مریضی درگذشتند که جای‌شان برای همیشه در تاریخی موسیقی و هنر افغانستان و به خصوص در جمع هنرمندان هرات خالی خواهد بود.

استاد خوشنواز را فارسی‌زبانان منطقه با آهنگ «ملا محمدجان» می‌شناسند که یکی از بهترین اجرا کننده‌های این آهنگ بودند. از دیگر کارهای ماندگار استاد خوشنواز برای‌مان بگویید که به نظر شما کدام‌ها هستند؟

خب ترانه‌ی «ملا محمدجان» یک ترانه‌ی مردمی هست که استادان زیادی آن را اجرا کرده‌اند. اما اجرای استاد خوشنواز حس دیگری داشت. اما اگر بخواهم از دیگر کارهای استاد یاد کنم می‌توانم از ترانه‌ی «سر پل مولان» بگویم که این آهنگ را برادراستاد در تلویزیون و رادیو افغانستان نیز اجرا کردند و استاد خود رباب می‌نواخت. غیر از این بهترین پارچه‌های موسیقی کلاسیک افغانستان را نیز اجرا کردند که از استاد مرحوم محمد عمر آموخته بودند که در این اجراها هم حس بلندی داشتند.

شهرت اصلی استاد به خاطر همین کارهای کلاسیک‌شان بود. همین طور یک آهنگی هم برای خانم گوگوش نوشتند. برای ترانه‌ی «من آمده‌ام» که درواقع با همکاری استاد زلند بود و استاد خوشنواز آنرا روی رباب تنظیم کرد. این ترانه را استاد زلند نهایتن به در مراسیم تاجپگزاری شاه ایران آنرا به گوگوش اهدا کدند و خانم گوگوش هم آنرا خواند و سر زبان ها آمد.

همان‌طور که در بالا اشاره کردم استاد رحیم خوشنواز در خانواده‌ی هنرمندی به دنیا آمد. برادر او محمود جان خوشنواز پهلو به پهلوی برادر خود نوازندگی می‌کرد و گاهی این دو برادر آواز هم می‌خواندند.

محمود جان خوشنواز را سر قبر برادرش استاد رحیم خوشنواز پیدا کردم. در مراسم شب‌هفت برادر خود سر مزار او بود. وی گفت:

حالا آمدیم سر مزار. امروز مراسم شب‌هفت استاد خوشنواز است. متاسفانه نتوانستیم برای مریضی استاد کاری بکنیم و به رحمت خدا رفتند.

می‌شود از سخن‌های آخر استاد برای‌مان بگویید که با شما از چه چیزی صحبت می‌کردند؟

از وحدت می‌گفت. از همبستگی. می‌گفت از همدیگر جدا نشوید. گفت من که می‌میرم، اما شما اتفاق کنید. این حرف آخرش به من بود.

آقای محمود جان، شما هم آواز می‌خوانید. تاثیر برادر روی کار و هنر شما تا چه حد بود؟

حاجت به این حرف نیست. چون استاد روی هنرمندان زیادی در داخل و خارج تاثیرگزار بوده‌اند. حالا این که روی من چه تاثیری داشته روشن است و حاجت به بیان ندارد.

خب آن‌طور که می‌دانیم استاد سال‌های آخر برای سفرهای هنری خود وقت زیادی می‌گذاشتند و گفته می‌شود که در وطن، به خصوص در هرات کار زیادی و برجسته‌ای نتوانستند انجام دهند. به نظر شما دلیل این چه می‌تواند باشد؟

چون که مساله اقتصادی مطرح بود. از نظر جسمی هم ضعیف بودند. نه تشوق بود نه قدردانی. اما در خارج تشوق می‌شدند. به افغانستان که آمدند نه تشویق شدند نه دیگر هیچ چیزی.

استاد خوشنواز در اروپا شاگردان زیادی تربیت کردند. در داخل افغانستان چه‌طور؟ می‌توانید اسم بیاورید روی چه هنرمندی وقت بیشتری گذاشتند و به عنوان شاگرد پذیرفتند؟

در داخل نیز شاگردان زیادی داشتند که نهایتا به خارج رفتند. بیشترشان در ایران هستند. اما در افغانستان شاگرد نام‌داری ندارند.

اما محمود جان خوشنواز برادر رحیم خوشنواز حالا بعد از درگذشت برادر خود تنها نیست. یگانه پسر مرحوم خوشنواز، محمدنسیم رباب، هنر پدر را به میراث گرفته و قرار است آن‌طور که پدر وصیت کرده پهلو به پهلوی عموی خود هنر خانوادگی را زنده و برجای نگه دارد.

او را نیز در کنار عموی خود سر قبر پدر پیدا کردم. محمدنسیم گفت:

پدر روزهای آخر، یعنی دو ماه اخیررا پیش من در مشهد بودند. تلاش‌های زیادی کردم تا مریضی پدررا برطرف کنیم. اما پزشکان گفتند که راهی ندارد و هر عملی که انجام دهیم بازهم استاد بیش از شش ماه عمر نخواهند دید. یک ماه ماندند مشهد و باز دوباره برگشتیم هرات که بعد از پنجاه روز متاسفانه درگذشتند.

از سخنان اخیر پدر به پسر می‌پرسم. محمد نسیم می‌گوید:

پدر قبل از مرگ ربابش را دست من سپرد و گفت که می‌خواهم از هنر من خیلی مراقبت شود و بعد از من تو هستی. پدر پسر دیگری هم ندارد و مرا به عنوان شاگرد ارشد خود قبول کرد.

امیدوارم که بتوانم آن‌طور که پدر توانست، من هم روزی به استادی برسم و به اندازه‌ی او صاحب افتخار و مطرح شوم.