مایاها: از باتلاق‌ تا کشتزار

برگردان: احسان سنایی
Amanda Mascarelli

نظام زراعی مایاها، خود به‌قدر اهرام‌شان پر از پیچیدگی‌ست. این تمدن باستانی را همه با اهرام شگفت‌انگیز، ریاضیات پیشرفته و زبان نوشتاری ممتازشان می‌شناسند. اما پژوهش‌ها نشان از این می‌دهند که پیچیدگی نظام زراعی این قوم، هم‌پای معماری و هوش برترشان بوده است.

اخیراً پژوهش‌گران با یاری فناوری‌های نوین و کاوش‌های گسترده، دریافته‌اند که تمدن باستانی مایا با روش‌های ابتکاری جهت کشت محصولات زراعی‌شان در زمین‌های باتلاقی، بر جبر اوضاع محیطی پیرامون خود فائق آمده بودند. دکتر «تیموتی بیچ» (Timothy Beach)؛ از جغرافی‌دانان فیزیکی دانشگاه جورج‌تاون در واشنگتن که کشفیات نام‌برده را در نشست اخیر انجمن زمین‌شناسی ایالات متحده (GSA) در دن‌ور کلرادو ارائه داده؛ در این‌خصوص می‌گوید: «بررسی مزبور نشان می‌دهد که این زراعت برتر، در تساوی و یا حتی جایگاه بالاتری نسبت به دیگر حوزه‌های پیشرفت عقلانی‌شان قرار داشته است».

تمدن مایا؛ به‌شکل اجتماعات مسکونی پراکنده یا متمرکز در شبه‌جزیره‌ی یوکاتان از جنوب‌شرق خاک مکزیک تا هندوراس و واقع در حوزه‌ی آمریکای مرکزی؛ به‌عنوان یکی از پیشروترین جوامع‌ کهن بشری قلمداد می‌شود. این تمدن، در حدود ۱۰۰۰ سال پیش از میلاد آغاز به شکل‌گیری نمود و در خلال سال‌های ۴۰۰ تا ۹۰۰ پس از میلاد، عصر طلایی‌اش را سپری می‌کرد. اقامت‌گاه‌شان، محیطی خشن و انباشته از خشکسالی‌های متعدد و افزایش سطح آب دریاهای مجاور بود و زمینی هم که در آن به کشت می‌پرداختند، حوزه‌ای سنگی با باتلاق‌ها یا تالاب‌های پهناور بود. از این‌رو یکی از اصلی‌ترین پرسش‌های هر مورخی این است که مایاها چگونه آن جمعیت کثیرشان را سیر نگه می‌داشته‌اند؟

عوارض مخططی در اقامت‌گاه‌های باستانی قوم مایا که به‌احتمال فراوان راه‌آب‌هایی برای انتقال آب باتلاق به کشتزارهای مجاور بوده‌اند. این تصویر را ماهواره‌ی IKONOS، متعلق به ناسا تهیه کرده است

مدت‌های مدیدی نظر بر این بود که قوم مایا شدیداً وابسته به زراعت بوده. در دهه‌ی ۱۹۷۰ میلادی بود که پژوهش‌گران آغاز به بررسی بقایای راه‌آب‌های استادانه‌ای در حوزه‌های باتلاقی، با کاربرد آبیاری‌های زراعی نمودند؛ اما مشخص نبود این شبکه‌ها به چه میزان گسترده است و آیا به‌کارگیری آب باتلاق‌ها به‌منظور کشت محصول، عنصری حائز اهمیت در نظام زراعی مایاها بوده یا خیر؟ بیچ، در جریان نشست اخیر GSA، نتایج مطالعه‌ای بیست‌ساله به‌منظور پاسخ به این دو پرسش را سرانجام ارائه کرد. طی این مدت او و همسرش «شریل لوزادر-بیچ» (Sheryl Luzzadder-Beach)؛ که وی نیز یک جغرافیدان فیزیکی با گرایش کیفیت آب ار دانشگاه جورج میسون است؛ در کنار همکاران‌شان، اقدام به حفاری در دست‌کم ۶۰ نقطه با هدف بررسی و نقشه‌برداری از لایه‌های گوناگون زمین، در حوزه‌های باستانی شمال کشور بلیز نمودند.

این تیم، با کار بر روی باتلاق‌های کم‌ارتفاعی که دسترسی، و سیر در آن‌ها دشوار است؛ گودال‌هایی به عمق تقریبی ۳ و طول۱۰ تا ۲۰ متر حفاری نمودند تا به مطالعه‌ بر شیمی خاک و آب آن نقاط بپردازند. آنان با بررسی ایزوتوپ‌های کربنی موجود در این لایه‌ها، درصدد بررسی مواد گیاهی فسیل‌گشته در آن‌ها و تعیین نحوه‌ی کاربری آن خاک برآمدند.

لایه‌های خاک، نشانه‌هایی از رشد ارتفاع آب‌خوان‌ها و رسوبات سیلابی می‌داد. گیاهان فسیل‌شده‌ای هم که در این مناطق باقی مانده بود؛ نشان از زراعت محصولاتی چون اوکادو، انواع علوفه و ذرت توسط مایاهای باستان می‌داد. مطابق این پژوهش، مایاها با احداث کانال‌هایی مابین باتلاق‌ها، کنترل جریان آب را در دست گرفته و کشتزارهای جدیدی را شکل می‌داده‌اند. مادامی‌که این مردمان زمین را با آن هدف حفر می‌کرده‌اند، خاک خارج‌شده را در زمین‌های مجاور انبار کرده و مزراع مرتفعی می‌ساخته‌اند تا که بنیان‌های نظام زراعی‌شان، در ارتفاع بالاتری از خاک اشباع از آب قرار گیرد و از سویی نیز امکان دسترسی به منابع آبیاری را هم فراهم آورد. به‌گفته‌ی بیچ، مساحی‌هایی که توسط سامانه‌ی ‌Google Earth و دیگر روش‌های سنجش از دور صورت پذیرفت، نشان داد که این سامانه‌های آبی، حدوداً یکصد کیلومتر وسعت داشته‌اند.

هرچند که امروزه ۴۰ درصد از شبه‌جزیره‌ی یوکاتان در تسخیر باتلاق‌هاست؛ تصور کشاورزی مایاها در چنین زمین‌هایی، همچنان مایه‌ی مباحثات گسترده‌ی باستان‌شناسان است. اما به‌گفته‌ی «رونون اسکاربورو» (Vernon Scarborough)؛ باستان‌شناس انسانی از دانشگاه سین‌سیناتی اوهایو که در این پژوهش نقشی نداشته؛ این بررسی، «به‌روشنی نشان‌ می‌دهد که مایاها باتلاق‌ها را برای حیات‌شان به‌شدت تغییر شکل می‌داده‌اند».

«استفان هوستون» (Stephen Houston)؛ متخصص تمدن مایا در دانشگاه براون که همکاری‌اش با بیچ را اخیراً آغاز کرده، می‌گوید از آنجایی‌که کار باستان‌شناسی فراوانی متمرکز بر معماری این تمدن بوده، توجه بالنسبه کمتری به فهم روش‌های کشاورزی‌شان معطوف شده است. وی می‌افزاید: «معمولاً در باستان‌شناسی، نوعی نگاه گزینشی نسبت به شهرهای شکوهمندی وجود دارد که به تعجب‌مان وامی‌دارند؛ اما پرسش اصلی این است که آن‌ها چگونه جمعیت‌شان را تغذیه می‌کرده‌اند؟». حفاری‌های پرزحمت بیچ، «شکاف حائز اهمیتی را هم‌اکنون پر کرده‌ است. آنان ثابت کرده‌اند که بسیاری از این زمین‌های باتلاقی این حوزه، برای همان نوع از کشاورزی سرسختانه و دستکاری‌های بزرگ‌مقیاس زمین‌ها استفاده می‌شده است».

یکی از دلایلی که پژوهش‌گران در رد اهمیت باتلاق‌ها برای مایاها می‌آورند، بُعد مسافت‌ این مناطق با حوزه‌های شهری معروفی چون «تیکال» و «چیچن‌ایتزا»ست. اما به‌گفته‌ی بیچ، بایستی‌که جوامع فشرد‌ه‌ای در مناطق شهری حومه‌ی باتلاق‌ها و به دور از مراکز جمعیتی این تمدن نیز وجود داشته باشد. اسکاربورو در حمایت از این ایده می‌گوید: «این، راهی فوق‌العاده هوشمندانه برای بهره‌گیری از محیط است. وقتی‌که یک فرد غربی با باتلاقی مواجه می‌شود، فقط آزار و زحمت‌اش را می‌بیند. رام‌سازی، تسلط و تغییر آن دشوار است. اما در گذشته این [باتلاق‌]ها نواحی حاصلخیزی برای اغلب نقاط جهان به‌شمار می‌رفته‌اند.

منبع: Nature