پایان بزرگ‌ترین گردهمایی علمی تاریخ

احسان سنایی

با پایان ۲۰۰۹، سال بین‌المللی ستاره‌شناسی، حدود حقیقی هم‌اندیشی و اشتیاق بی‌حد دوست‌داران آسمان از سراسر زمین در اشتراک دوستانه‌ و بی‌چشم‌داشت دانش میان ملت‌ها، به‌منظور آشتی خردمندانه‌ی بشر در زیر سقف بی‌مرز آسمان، به زیبایی مشخص گردید و با ‌هم‌یاری مجموعا ۱۴۸کشور این سال، عنوان بزرگ‌ترین گردهمایی علمی تاریخ را به خود اختصاص داد.

ماحصل این تلاش بزرگ، گشایش چشمان بی‌شمار زمینیان به روی شکوه بی‌انتهای گیتی و درک حقایق شگرفی بود که برای دانستن‌شان لزوما نبایستی ستاره‌شناس شد.

جهان، برای کشف از آن تو / عکس از: اُشین دانیلی زاکاریان / TWAN

سالی که گذشت، به پیشنهاد «اتحادیه‌ی بین‌المللی ستاره‌شناسی» (IAU) و تأیید نهایی «سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی ملل متحد» (یونسکو)، رسماً تحت عنوان سال بین‌المللی ستاره‌شناسی یا به اختصار IYA2009 معرفی شد؛ سالی که شعارش این بود: «جهان برای کشف از آن تو».

شوق فراوان اشخاص و بنیادهای علمی مردم‌نهاد، همراه با اجرای موفق پروژه‌‌های بیست‌و‌هشت‌گانه‌‌ی تحت حمایت IAU، نقش مؤثر اتخاذ این تصمیم نمادین و مبتکرانه‌ را در راستای برجسته‌سازی جایگاه ترویج علم، و اصلاح ذهنیت نادرست عموم از ضرورت مرزبندی‌ میان علم و جامعه، بالاخص در جوامع جهان سوم، بیش از پیش آشکار نمود تا مسیر پرسنگلاخ تحقق نهایی این شعار، در آینده‌ای نه‌چندان دور هموارتر از گذشته باشد.

این سال، به‌عبارتی جشن تولد چهارصد سالگی نخستین رصد تلسکوپی آسمان توسط «گالیلئو گالیله»، ریاضیدان و ستاره‌شناس سرشناس ایتالیایی بود.

اهم ابتکارات نوین و منحصربفرد این سال را می‌توان در اقدامات ملی کشورهای گوناگون خلاصه کرد.

به عنوان مثال کشور سوئد در این سال، اقدام به ساخت بزرگترین مدل منظومه‌ی‌ شمسی جهان نمود؛ به‌گونه‌ای‌که با قرارگیری کره‌ی عظیمی به نمایندگی از خورشید در مرکز شهر استکهلم، ماکت سایر سیارات مطابق با فواصل نسبی‌شان در سراسر کشور پراکنده گردید.

علاقه‌مندان آسمان در فنلاند نیز مدل غول‌پیکری از منظومه‌ خورشیدی‌مان تهیه کرده و خورشید عظیمی را در ایستگاه قطار مرکزی شهر هلسینکی، با میزبانی نگاه بیش از پنجاه‌هزار بیننده در روز، به نمایش گذاشتند.

مسئولین شهرداری پاریس اما در اقدامی متفاوت، با اختصاص مجموعاً نیم کیلومتر از دیوار ایستگاه‌های مترو به‌ نمایشگاهی از تصاویر جذاب و گوناگون نجومی، مسافران متروی شهر را به سفری شگرف از زمین به اعماق هستی ‌بردند.

در این سال، بالغ بر یک میلیون شهروند کانادایی با شرکت در پروژه‌ای موسوم به «لحظه‌ی گالیله»، مستقیماً از دریچه‌ی تلسکوپ‌های آماتوری به تماشای آسمان شب نشسته و ۳۰۰ هزار نفر در آن‌سوی آتلانتیک، با حضور در برنامه‌های نجومی «جشنواره‌ی اقیانوس‌ها» در کشور پرتغال، رکورد جهانی ترسیم نقاشی پارچه‌ای را به ۴.۸ کیلومتر ارتقا دادند!

ده‌هزار فرسنگ آن‌سوتر و در شرق دور، هفت میلیون ژاپنی این سال را به‌عنوان زمانی برای نخستین نجربه‌ی رصدی خود از طریق تلسکوپ برگزیدند.

سال ۲۰۰۹ را همچنین از لحاظ نحوه‌ی اطلاع‌رسانی و تبادل نظر علمی در فضای مجازی، می‌توان در نوع خود منحصربقرد خواند.

صفحه‌ی اینترنتی پروژه‌ی «خاطره‌نویسی کیهانی» که ۶۰ اخترشناس حرفه‌ای جهان در آن به یادداشت مطالب شخصی‌شان پیرامون موضوعاتی از قبیل خاطرات، سرگرمی‌ها، علائق، خانواده، دوستان و شغل خود می‌پرداختند، با مجموع ۲۱۰۰ پست، بیش از ۲۵۰‌هزار خواننده را مخاطب خود کرد.

لوگوی رسمی سال بین‌المللی نجوم / IAU / UNESCO

شبکه‌های اجتماعی نیز از این استقبال گسترده بی‌نصیب نمانده و در شب‌های اوج بارش شهابی برساوشی، این رویداد آسمانی عنوان پرمخاطب‌ترین موضوع مورد بحث شبکه‌ی اجتماعی توییتر را به خود اختصاص داد.

استفاده از آیین‌های ملی، دیگر روش‌ ابتکاری ستاره‌شناسان آماتور برای ترویج عقایدشان در این سال بود. بالغ بر ۳۰ ‌هزار هندی، شاهد عبور ماکت‌های عظیمی از مراکز برجسته‌ی ستاره‌شناسی کشورشان شامل گنبد رصدخانه‌ی ARIES و چندین بشقاب‌ رادیویی رصدخانه‌ی GMRT از میان صفوف رژه‌های خیابانی در جریان جشن‌ روز استقلال، در دهلی نو بودند.

شاگردان مدرسه‌ی رقصی در شهر ریودوژانیرو نیز برنامه‌ای را در گرامیداشت سال بین‌المللی ستاره‌شناسی، همزمان با جشن‌های سالیانه‌ی «Unidos da Tijuca» در برزیل اجرا نمودند که بیش از صدها میلیون بیننده از طریق تلویزیون به تماشای آن نشستند.

رژه‌ی روز «سنت پاتریک» دوبلین، پایتخت ایرلند نیز در این سال، میزبان خیابان‌هایی بود که از دو سو آکنده از جلوه‌های بصری مرتبط با آسمان شب بودند و رژه‌ی معروف «روز کلمبوس» شهر نیویورک نیز با حضور بازیگری در کسوت گالیله انجام شد.

در این سال همچنین دو جشنواره‌ی جهانی به نام‌های «۱۰۰ ساعت نجوم» و «شب‌های گالیله‌ای» با شرکت قریب به ۳ میلیون علاقه‌مند؛ با محوریت رصد عمومی اجرام آسمانی از طریق تلسکوپ، آن‌هم از میان شهرها انجام پذیرفت.

پروژه‌ی بی‌سابقه‌ی «دور دنیا با هشتاد تلسکوپ» از برجسته‌ترین ابتکارات جشنواره‌ی صد ساعت نجوم بود.

در جریان این پروژه،‌ برگزارکنندگان بین‌المللی جشنواره‌، به پخش ۲۴ ساعته‌ی تصاویر زنده‌ی دریافتی از مرکز کنترل هشتاد رصدخانه‌ی زمینی و مداری جهان پرداختند تا حس ملموسی از نحوه‌ی پژوهش خستگی‌ناپذیر و هم‌یاری تأمل‌برانگیز ستاره‌شناسان سرتاسر جهان را در افشای رازهای سر به مهر هستی، برای بینندگان بوجود آورند.

«گالیلئوسکوپ»، نام پروژه‌ی دیگری به سرپرستی IAU بود که با ساخت و توزیع یکصد و ده‌هزار تلسکوپ‌ ساده و ارزان‌قیمت در میان مدارس و دیگر مؤسسات آموزشی داوطلب در بین ۹۶ کشور مختلف جهان، عملاً حس نخستین رصد تلسکوپی گالیله را به نوجوانان مستعد اما نیازمند ملل مختلف القا نمود پروژه‌ای که با ساخت هفتادهزار تلسکوپ دیگر از این دست، در سال ۲۰۱۰ نیز ادامه خواهد یافت.

در این راستا هفده کشور در‌حال‌‌توسعه‌ی جهان¹، کمک‌هزینه‌ای از سوی سازمان ملل متحد به‌منظور تحقق اهدافی از قبیل برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای آموزگاران، ضبط و پاسداری از میراث ملی- معنوی مرتبط با ستاره‌شناسی، تهیه‌ی منابع آموزشی نجوم به زبان مادری و ... دریافت نمودند.

«گالیلئوموبایل»، پروژه‌ی آموزشی سیاری بود که به مدت دو ماه، با طی مجموعاً 7‌هزار کیلومتر مسیر در بین سه کشور شیلی، بولیوی و پرو، زیبایی فریبنده‌ی آسمان و تجربیات متحول‌کننده‌ی تماشای آن را به ۳۰۰۰ کودک دانش‌آموز در ۳۰ مدرسه‌ی محتلف این کشورها انتقال داد.

پروژه‌ی مشابهی موسوم به «آستروباس» در تونس، با گذر از ۱۵ هزار کیلومتر راه و توقف در ۶۰ منطقه، دانستنی‌های جذابی از آسمان را به یکصدهزار شهروند ساکن این کشور در سنین مختلف، آموزش داد. در آرژانتین نیز عده‌ای با طی بیش از ۲۰ ‌هزار کیلومتر راه و کوره‌راه، تعدادی تلسکوپ‌ را به میان مردم بردند تا لذت تماشای آسمان را به هم‌وطنان خود هدیه دهند.

رد ستارگان الماس‌گون آسمان زمستان – روستای مصر / عکس از: بابک امین‌تفرشی / TWAN

برگزاری بیش از ۵۰۰ نمایشگاه‌ عکس تحت عنوان «از زمین تا کیهان» (FETU) و «جهان در شب» (TWAN) و اختصاص جایزه‌ی بین‌المللی عکاسی علمی «لنرت نیلسون» به دو عکاس حوزه‌ی ستاره‌شناسی از جمله «بابک امین‌تفرشی»؛ منجم آماتور باسابقه‌ی ایرانی و مؤسس بنیاد TWAN را نیز بایستی به طیف وسیع رویدادهای هنری مرتبط با آسمان در سال ۲۰۰۹ اضافه کرد.

اشاره‌ای به رشد علاقه‌ی سیاست‌مداران در این سال به آسمان نیز خالی از لطف نیست. حمایت قاطعانه‌ی مجلس نمایندگان ایالات متحده از برگزاری برنامه‌های سال بین‌المللی نجوم و تصویب قانون پشتیبانی از علم ستاره‌شناسی در چارچوب زمانی این سال، توسط کنگره‌ی معاونین اسپانیا از بارزترین این اقدامات است.

پروفسور «آنیبال کاواکو سیلوا»؛ رئیس جمهور پرتغال، شخصاً کرسی ریاست کمیته‌ی حمایت از IYA2009 را عهده‌دار شد و رؤسای جمهور اسلونی و لهستان به همراه شاهزا‌ده‌ی اتریش، رسماً پشتیبانی خود از این سال را اعلام نمودند. «هرمان وَن‌رمپوی»، رئیس فعلی اتحادیه‌ی اروپا نیز در حمایت از افق پیش‌روی این سال، به ایراد سخنرانی پرداخت.

در پنجم اکتبر ۲۰۰۹، جشن گرامیداشت سال بین‌المللی نجوم با شرکت «باراک اوباما» و خانواده‌اش در کاخ سفید برگزار گردید و رصد عمومی خورشیدگرفتگی روز ۲۲ ژولای، با حضور نخست‌وزیر نپال در جمع مردم صورت پذیرفت.

پاپ بندیکت شانزدهم؛ رهبر کاتولیک‌های جهان نیز در جریان یک سخنرانی تصریح کرد:

«سال بین‌المللی نجوم، دست‌کم برای مردمان سراسر جهان فرصتی برای تجربه‌ی مجدد شگفتی و اعجاب حیرت‌آوری است که مشخصه‌ی دوران بزرگ کشفیات قرن شانزدهم بود».

تأکید بر حفظ میراث طبیعی آسمان پرستاره و منع گسترش لجام‌گسیخته‌ی آلودگی نوری در شهرهای بزرگ، با ترویج ذهنیت استفاده از روش‌های هوشمندانه‌ی نورپردازی شهری و اطلاع از آثار مخرب زیست‌محیطی این معضل، از اهم اهداف گروه‌های نجومی و مؤسسات وابسته به IAU در این سال بود که بی‌شک این روند در آینده نیز ادامه خواهد یافت.

سال بین‌المللی نجوم را صرفاً نباید اقدامی محدود و گذرا قلمداد نموده و تأثیر ژرف اقدامات مبتکرانه‌ی دوستداران آسمان در ترویج یک‌ساله‌ی هم‌اندیشی عمومی و صلح مبتنی بر آسمانی بدون مرز را در آینده نادیده گرفت. این سال، اساس همکاری همگانی در ابتکارات مرتبط با ترویج علم را بنیان نهاد.

حال با الهام از این مسیر می‌توان به افق نه‌چندان دور ارتقای خرد عمومی در تمامی ممالک زمین نگریست و شعار «جهان از آن تو» را به «جهان برای کشف از آن تو» تغییر داد.