اهرام مصر، میراث برده‌ها نیست

احسان سنایی

مصر، این تمدن کهن بندرگاه صحرای کبیر را همه با اهرام ثلاثه‌اش می‌شناسند. رشته‌کوهی از سنگ و خاک و خرَد و شاه‌راه نمادینی از زمین به جهان لاهوت. این نماد دیرپای تمدن آیا به‌مانند هم‌آورد شرقی‌اش؛ دیوار چین، از آه ده‌ها‌هزار برده سر به آسمان برده است؟ سوالی که چندی‌ است با کشف سلسله‌‌‌قبور باستانی معماران چیره‌دست این بنا در آرام‌گاه‌هایی مجزا، پاسخ‌اش تا حدودی مشخص گشته است.

یک‌شنبه‌ی گذشته، باستان‌شناسان مصری از کشف مقبره‌های کهنی به قدمت بیش از ۴۰۰۰ سال در نزدیکی اهرام ثلاثه خبر دادند که با احراز تعلق‌شان به سازندگان این بنای منحصربه‌فرد، فرضیه‌ی به‌کارگماری اجباری ده‌ها‌هزار برده‌ به‌منظور پیش‌برد عملیات ساخت اهرام را بیش از پیش فاقد اعتبار دانست. این کشف، که شامل مجموعه‌ شفت‌هایی از جنس خشت و عمق ۲.۷ متر است، در امتداد محوطه‌ای باستانی متعلق به سلسله‌ی چهارم فراعنه (از ۲۵۷۵ تا ۲۴۶۷ پیش از میلاد) واقع شده که برای نخستین‌بار در دهه‌ی نود میلادی شناسایی شده بود.

اهرام ثلاثه‌ی مصر

در جریان حکم‌رانی همین سلسله بر سرزمین مصر بود که این اهرام غول‌آسا، آسمان حاشیه‌ی شهر قاهره‌ی کنونی را شکافتند. اسکلت ده‌ها کارگر که به سبب حضور در آغوش شن‌های خشک و خشن صحرا به طرز معجزه‌آسایی سالم مانده‌ و خمره‌های سربسته‌ای از نان و شراب - که در اعتقاد مصریان باستان، توشه‌ای برای جهان باقی بود – را می‌توان در این آرام‌گاه‌های زیرزمینی یافت.

تاریخ‌نگار نام‌دار یونانی «هرودوت»، در جایی نوشته که سازندگان اهرام از بردگان بوده‌اند و این در حالی است که مصرشناسان این گفته را افسانه‌ای می‌دانند که بعدها توسط سینمای هالیوود رواج داده شد. نخستین مقبره‌ی منتسب به معماران اهرام، در ۱۹۹۰ میلادی و به‌هنگام لغزش پای اسب یک جهان‌گرد از دیواری ناشناخته که بعدها هویت‌اش به همان آرام‌گاه مذکور نسبت داده شد، کشف گردید.

«زاهی حوّاس»، مدیر کل شورای عالی باستان‌شناسی مصر، این کشف را به‌هم‌راه مشاهدات اخیر، گواهی بر این گفته دانست که مصریان باستان هم‌چون امروز، به کارگران خود دست‌مزد می‌داده‌اند و برده‌بودن آن‌ها، چیزی ‌جز انگاشت نادرست و عوام‌پسندی از این واقعیت نیست.

او هم‌چنین اضافه کرد که کشفیات هفته‌ی جاری، جنبه‌های گوناگونی از سبک زندگی و بالاخص نژاد کارگران را نیز افشا نمود؛ آن‌چنان‌که مشخص کرد هیچ‌کدام‌شان از بردگانی نبوده‌اند که غالباً در عهد فراعنه می‌شد آن‌ها را در سراسر سرزمین وسیع مصر یافت. از افسانه‌های عامه‌پسند دیگری که به‌گفته‌ی مصرشناسان، توسط فیلم‌های هالیوودی رواج یافته، انتساب این بردگان کارگر، به عبرانیان باستان (اجداد یهودیان امروز) است.

بر خلاف تصور رایج، سازندگان اهرام، از بردگان امپراطوری مصر نبوده‌اند، بل‌که کارگرانی محترم از خانواده‌های نیازمند شمال و جنوب سرزمین مصر بوده‌اند

«آمیهای مازار»، استاد انیستیتو باستان‌شناسی دانشگاه «هبرو» در اورشلیم معتقد است این افسانه،‌ ریشه در ادعای نادرست «مناخیم بگین»، نخست‌وزیر اسبق اسرائیل در جریان بازدیدی از مصر در سال ۱۹۷۷، مبنی بر اصلیت یهودی سازندگان اهرام دارد. او می‌گوید: «هیچ یهودی‌ای اهرام را نساخته؛ چراکه در زمان ساخت اهرام، اصلاً یهودیان وجود نداشته‌اند!».

«دوروثی رسیگ»، از ویراستاران نشریه‌ی «نقدی بر باستان‌شناسی مطابق متون مقدّس»، از سویی معتقد است اصلیت این ادعا را در کتاب «خروج» (اکسودوس)، از کتب عهد عتیق بایستی یافت، آن‌چنان‌که در آیه‌ای آمده‌ است: «پس مصریان، کودکان اسرائیل را با مشقّات کمرشکن به اسارت درآورده و فرعون آن‌ها را به بنای ساختمان‌ها واداشت». مازار می‌گوید: «اگر عبرانیان [در مصر] چیزی ساخته باشند، طبق کتاب خروج، همان شهر رامسس است».

«دیه‌ته وایلدانگ»، مدیر سابق موزه‌ی مصر در برلین، نیز بر این اعتقاد است که سازندگان اهرام، برده نبوده‌اند و زمان ساخت این بناها با داستان حضور اسرای یهودی در این سرزمین، صدها سال اختلاف دارد. او می‌گوید: «افسانه‌ی ساخت اهرام به دست برده‌ها، تنها خوراک مطبوعات و هالیوود است. جهانیان نمی‌توانند به‌سادگی ساخت اهرام را بدون اِعمال ستم و کار اجباری، و با عدم وفاداری به فراعنه باور کنند».

طبق اظهارات حواس، سازندگان اهرام از خانواده‌های نیازمند مصری در شمال و جنوب بوده‌اند که به‌سبب کارشان از احترام خاصی برخوردار بوده و اگر چنان‌چه در حین عملیات از دنیا می‌رفتند؛ افتخار دفن در آرام‌گا‌ه‌هایی واقع در چندقدمی اهرام مقدس فرعون‌ خود را داشته‌اند.

مجاورت مقبره‌ها با اهرام، و نیز چگونگی تدفین اجساد که تدارکی برای زندگی جاودان و پس از مرگ متوّفی بود، این فرضیه را پشتی‌بانی می‌کند. حوّاس در ادامه می‌گوید: «اگر آن‌ها بَرده بودند؛ به‌هیچ‌وجه این‌چنین سرفرازانه تدفین نمی‌شدند».

آرام‌گاه‌ها، به‌منظور پیش‌گیری از وقوع هرگونه هجمه‌ای از سوی غارت‌گران در طول تاریخ، فاقد هرگونه طلاکاری و زیورآلات‌ بوده‌اند و اجساد نیز مومیایی نمی‌شده‌اند؛ بل‌که طبق اعتقادات روحانی، به‌حالتی جنین‌وار سرها به سوی غرب و پاها به جانب شرق قرار داده می‌شد. گرداگرد جسد را نیز با خمره‌هایی از غذا و نوشیدنی پر می‌کردند.

مردانی که آخرین شگفتی موجود از جهان باستان را می‌ساخته‌اند، مرتباً از گوشت تغذیه می‌کرده و در نوبت‌های کاری سه‌ماهه مداوماً به کار مشغول بود‌ه‌اند. برای ساخت هر هرم، به ده‌هزار کارگر و ۳۰ سال زمان نیاز بود؛ یعنی یک‌دهم از افرادی‌که هرودوت در ۴۵۰ سال قبل از میلاد، آن‌ها را صد‌هزار برده‌ی به‌کارگماشته در اهرام خوانده است. نیاز غذایی این خیل عظیم کارگران را روزانه ۲۱ گاو و ۲۳ گوسفند که از مزارع اطراف فرستاده می‌شدند، تأمین می‌کرده است.

هر چند این کارگران برده نبودند، اما زحمات فراوانی متحمل شده‌اند. این را «عادل اوکاشا»، سرپرست تیم حفاری می‌گوید. او معتقد است آثار فراوان التهاب‌های مفصلی و نیز شکل بخش تحتانی ستون‌ مهره‌های اسکلت‌های یافت‌شده؛ اشاره به زندگی مشقت‌بار این کارگران کوشا دارد. او می‌گوید: «استخوان‌های‌شان، داستان سخت‌کوشی‌شان را برای ما تعریف می‌کنند».

وایلدانگ معتقد است این کشف، تصور ساخت اهرام به دست مردمان آزاد و شهروندان معمولی را تقویت نمود. او اضافه می‌کند: «اما بیایید اغراق نکنیم؛ آن‌ها حیات کوتاهی داشته‌اند و طبق مطالعات پرتونگاری اسکلتی، به احتمال بسیار زیاد همواره از سلامت ناقصی نیز رنج می‌برده‌اند؛ چراکه کارشان این‌چنین سخت و دشوار بوده است».

منبع: آسوشیتدپرش