نفس‌های حیات در سیاه ژرف آب‌ها

احسان سنایی

فرسنگ‌ها به دور از قلمرو آشنای روشنای زندگی‌بخش آفتاب و تلاطم پایان‌ناپذیر امواج سهمگین اقیانوس‌ها که رقص ماهیان شاد و آواز وال‌های کوه‌پیکر را به میزبانی گرفته‌اند؛ تیره‌نای ژرف و خاموش بستر اقیانوس‌ها مرده‌تر از خشک‌ترین صحراهای زمین می‌نماید؛ اما افسانه‌های دیرپای صیادان بومی از تماشای صعود موجودات عجیب‌الخلقه از اعماق تاریک و مخوف آب‌ها، ماجراجویان کشتی «HMS چلنجر» را بر آن داشت تا بندرگاه پورتموث را در زمستان ۱۸۷۲ به مقصد سرزمین ناشناخته‌ها ترک کنند...

نوعی خیار دریایی شفاف موسوم به Enypniastes که برای نخستین بار در جریان سفر اکتشافی سال 2009 تیم بین‌المللی سرشماری حیات آبزیان در عمق 2.7 کیلومتری شمال خلیج مکزیک کشف شد / عکس از: مؤسسه سرشماری حیات دریایی

پنج سال بعد، چلنجر در لنگرگاه هامپشایر پهلو گرفت و اقیانوس‌شناس کشتی؛ جان ماری، مشاهدات خود را بزرگترین پیشرفت درک بشر از راز‌های سیاره‌اش خواند...

فرشتگان دریایی، اختاپوس‌های شگرف و سرپاوران جواهر‌مانند؛ تنها اندکی از ۱۷.۶۵۰ گونه موجود زنده‌ای هستند که تاکنون توسط ۲۱۰ هیئت اعزامی به بستر خاموش و پرغوغای اقیانوس‌ها دیده شده‌ و در نتایج پروژه ده‌ساله «سرشماری‌ بین‌المللی از حیات دریایی» ثبت گردیده‌اند.

بالغ بر ۳۰۰ دانشمند از ۳۴ کشور جهان نیز تاکنون به کمک شماری از زیردریایی‌های پیشرفته، یا خود به ملاقات سرزمین‌های نادیده اعماق آب‌های زمین رفته‌اند و یا روبات‌های اعزامی از عرشه کشتی‌های تحقیقاتی به قلمرو فشار شکننده ژرفای خروارها آب اقیانوس را هدایت نموده‌اند.

نمونه‌‌برداری‌های عمودی از لایه‌های رسوبی و بررسی توده‌های لجنی حاصله از لای‌روبی‌های عمیق این نقاط نیز از طبیعت شگفت جهان کبود و بی‌آفتاب اعماق آب‌ها می گویند؛ جهانی که ساکنانش از وجود فروغ روشنی‌بخش آفتاب اطلاعی ندارند و بقای حیاتشان به مرگ ساکنان جهان بالا وابسته است!

بقایای حاصل از مرگ میکروارگانیسم‌های نیمه شناور در لایه‌های فوقانی اقیانوس و گاه‌به‌گاه نیز لاشه‌های غول‌پیکر نهنگ‌ها؛ با سقوط در آب و نهایتاً ورود به قلمرو موجودات موجود در مناطق تاریک تحتانی، ذخیره غذایی لذیذی را برای آن‌ها فراهم می‌آورند.

تاکنون ۱۷ گونه کرم استخوان‌خوار موسوم به «اوسداکس» (Osedax) در آب‌های جنوبگان دیده شده که از اسکلت آبزیان عظیم‌الجثه تغذیه می‌کنند.

به احتمال زیاد، نخستین حلقه از زنجیره غذایی این سرزمین را بقایای باکتری‌های بی‌هوازی چسبنده به دودکش‌های گازی گدازان برخی نقاط بستر دریا تشکیل می‌دهد؛ باکتری‌هایی که به نوعی می‌توان بقای‌شان را به گازهای کُشنده خروجی از این دودکش‌ها مرتبط دانست.

اجتماعی از کرم‌های شگفت‌انگیز Lamellibrachia در عمق 550 متری خلیج مکزیک که از نفت تغذیه می کنند. ساختار‌های حلقه‌مانند گرد هر کرم، معرف سن اوست / عکس از: چارلز فیشر

یکی از عجیب‌ترین این موجودات، کرمی لوله‌مانند و میان‌تهی موسوم به لاملیبارچیا (Lamellibrachia) است که در عمق ۹۹۰ متری خلیج مکزیک زندگی می‌کند و زمانی‌که بازوی روباتیک زیردریایی اکتشافی، یکی از آن‌ها را از محل خود جدا ساخت؛ نفت از آن نقطه نشت کرد! بعبارتی این موجود از نفت تغذیه می کند!

در حیات اعماق دریا تنوع گونه‌ها حرف اول را می‌زند و برخورد با نمونه‌های شگفت و اعجاب‌آور امری رایج است. دانشمندان تنها در جریان یکی از بررسی‌های دقیق خود بالغ بر ۶۸۰ نوع خرچنگ ریز و حشره‌‌مانند را در آب‌های جنوب‌ شرق اقیانوس اطلس تشخیص دادند که تا پیش از آن تنها به وجود ۷ نمونه‌شان پی برده شده بود!

به عقیده دکتر «رابرت کارنی» از دانشگاه ایالتی لوئیزیانا، وفور بی‌اندازه گونه‌های زیستی این مناطق، دردسری بزرگ برای دانشمندان است. او می گوید:

«رقم ۱۷ هزار گونه، تنها در گزارشات آمده و این همان تعدادی است که با آن‌ها سر و کار داشته‌ایم. اگر شما به دنبال عدد واقعی هستید، می توانید همین رقم را در صد یا هزار ضرب کنید!»

قلمرو این موجودات فراوان از ۲۰۰ متری عمق آب‌ها که تقریباً آفتاب توان نفوذ بیشتر را ندارد آغاز شده و به طور متوسط تا عمق پنج کیلومتری ادامه پیدا می‌کند؛ بعبارتی می توان گفت از ۹۶ درصد قلمرو حیات دریایی اطلاعات دقیق و جامعی در دست نیست. در این جهان تاریک و مرموز، اکثر گونه‌ها چراغی برای خود دارند؛ چراغ‌هایی رنگارنگ و مسحورکننده برای جلب طعمه یا جنس مخالف.

مطالعات دقیق حیات جان‌سخت موجود در اعماق اقیانوس‌ها، نقش خاصی در بررسی ثمردهی برخی از پروژه‌های مقابله با گرمایش زمین از جمله افزایش پتانسیل رشد گیاهان میکروسکوپی کربن‌فرسا ایفا می‌کند.

یکی از 680 نمونه خرچنگ‌های ریز اعماق دریا که برای نخستین بار در جریان سفر‌های اکتشافی سال 2009 به اقیانوس اطلس مشاهده گردیدند / عکس از: مؤسسه سرشماری حیات دریایی

پروژه سرشماری بین‌المللی حیات دریایی، تمرکز خود را به پنج نقطه حساس زمین معطوف کرده است: حاشیه قاره‌ها، رشته‌کوه زیرآبی میانه اقیانوس اطلس، کو‌های زیردریایی به خصوص آتش‌فشان‌ها که تنها ۱۰۰ نمونه از آنها مورد بررسی دقیق قرار گرفته در حالیکه گمان ‌می‌رود در حدود یکصدهزار از آن‌ها در سرتاسر زمین پراکنده شده باشند؛ و نهایتاً اجتماعات زیستی پیرامون دودکش‌های طبیعی زمین.

از این میان تنها نواحی فوق‌العاده عمیق (با عمقی در حدود ارتفاع قله اورست) از قلم انداخته شده‌اند.

اطلاعاتی از این دست همچنین به حفاظت از حیات بکر این نواحی کمک شایان توجهی خواهد کرد. رهاسازی تور‌های عظیم ماهیگیری با هدف صید آبزیان آب‌های نیمه‌عمیق، که در برخی موارد به ناچار از قلمرو این موجودات مرموز نیز می گذرند؛ یا حفر چاه‌های میان‌اقیانوسی به منظور استخراج سوخت‌های فسیلی، از مواردی است که پیش از هر‌گونه اقدام شتاب‌زده‌ای می‌بایست میزان آسیب‌های احتمالی‌شان به حیات اعماق دریا مشخص شود.

دکتر کانری اما بیش از همه نگران تبدیل بستر دریاها در آینده‌ای نزدیک، به زباله‌دان هسته‌ای انسان‌ها با وجود موانع قانونی پیش روست. او می‌گوید:

«اینکه ما با زباله‌های هسته‌ای شدیداً رادیواکتیو چه می‌کنیم، مشخص نیست. نادانی، بزرگترین دشمن ماست؛ پیش از آنکه هرکس اعماق دریا را زباله‌دانی بداند، بایستی بدانیم چه در آنجاست.»