باران شهاب شب‌های پاییز

احسان سنایی

شهاب‌ها خیال‌انگیزند؛ همان خطوط رخشنده و خاموشی که هر از گاه از فرش مشکین و پر نقش آسمان شب می‌گذرند و چشمان ما را به شوق تماشای غوغای شگرف ستارگان، تا سلام صبح آفتاب گشاده نگه می‌دارند. برخی از شب‌های سال اما آتش‌بازی بزرگی برپاست. یکی از آن‌ها در پیش است؛ شب باران بی‌ابر شهاب‌های اسدی.

تصویری با نوردهی طولانی از شهاب‌های اسدی که از صورت فلکی اسد سرچشمه می گیرند / عکس از : جی سی کاسادو

شهاب‌ها، نور حاصل از سوختن سنگ‌ریزه‌های سرگردان آسمانی‌اند که با گذر از جو ضخیم زمین و برخورد با لایه‌های در هم فشرده آن، ظرف کسری از ثانیه سوخته و تنها خاکسترشان به زمین می‌رسد.

اگر چنان‌چه سنگ مربوطه اندکی بزرگ‌تر باشد و در حین گذر از جو، همچنان نواحی داخلی آن از شلاق‌های متوالی و گدازان نیروی اصطکاک لایه های پی در پی جو جان سالم به در برده و به زمین سقوط کند؛ آن‌گاه آن‌ها را «شهاب‌سنگ» می‌گوییم.

شهاب‌ها پدیده هایی معمول و آشنا هستند که هر از گاه آن‌ها را می‌توان در آسمان‌های تاریک نقاط دور از نور مزاحم شهرها شکار کرد؛ اما برخی شب‌ها نرخ شهاب‌ها به طرز فزاینده‌ای تا یک شب خاص افزایش می‌یابد و از آن شب به بعد نیز آرام آرام شکوه این آتش بازی آسمانی فروکش می‌کند.

به این پدیده «بارش شهابی» اطلاق می‌شود و دلیل آن عبور زمین از توده‌های پراکنده غبار و سنگ‌ریزه در حین حرکت مداری‌اش به دور خورشید است. این توده‌ها، بازمانده عبور کوه‌های سنگی عظیم و فراوانی‌اند که با نزدیک‌تر شدن به خورشید و افزایش دمای سطحی‌شان، دنباله‌های باشکوهی از ذرات سنگی و یخی در خلاف جهت بادهای بی امان خورشیدی تشکیل می‌دهند و به آن‌ها «دنباله‌دار» می‌گوییم.

در بارش‌های شهابی نمی‌توان انتظار ظهور یکباره هزاران شهاب سرگردان را داشت؛ بلکه در سنگین‌ترین بارش‌ها و زیر تاریک‌ترین آسمان‌ها نیز هر ساعت قریب به ۲۰۰ شهاب می‌توان رصد کرد. شهاب‌های یک بارش شهابی، پراکنده و نامنظم نیستند؛ بلکه به دلیل حرکت سریع زمین در میان توده‌های غبار که ما زمینیان این حرکت را همچون شیرجه‌ای به درون ابر غبار می‌بینیم.

از این‌رو با امتداد مسیر دم شهاب‌ها در خواهیم یافت که همه به یک نقطه خاص آسمان ختم می‌شوند که به آن نقطه «کانون بارش» گفته می‌شود. از این رو هر بارش شهابی را بسته به قرارگیری نقطه کانون آن در میان صور فلکی مختلف آسمان، به نام همان صورت فلکی نام‌گذاری می‌کنند. مثلاً «بارش شهابی جباری» یا «بارش شهابی برساوشی».

جدیدترین بارش پیش رو، «بارش شهابی اسدی» نام دارد که از معروف‌ترین و هیجان‌انگیزترین نمایش‌های شهابی آسمان شب است که اوج بارش امسال، در ساعت یک و ۱۰ دقیقه بامداد چهارشنبه ۲۷ آبان ماه (۱۸ نوامبر) به وقت تهران برای ساکنان آسیا و چهار و ۲۹ دقیقه بامداد به وقت آمستردام برای ساکنان اروپا و آفریقا رخ خواهد داد.

نرخ فراوانی شهاب‌های اسدی متغیر است؛ به‌طوری‌که در سال‌های ۱۸۳۳ و ۱۹۶۶، تعداد شهاب‌ها به ده‌ها هزار در ساعت رسید و هول و هراس بسیاری را برانگیخت که حتی بسیاری از شاهدان آن را نشانه پایان جهان خواندند! نمونه‌های اخیر و ضعیف‌تر آن نیز در سال‌های ۱۹۹۹، ۲۰۰۱ و ۲۰۰۲ مشاهده شد.

طبق برآورد عده‌ای از متخصصین، حداکثر تعداد شهاب‌های امسال در حدود ۱۳۰ تا ۳۰۰ شهاب در ساعت خواهد بود. دلیل تغییرات شدید سال به سال بارش اسدی، وجود توده‌های متعدد و متغیر غبار در مسیر زمین است.

نقاشی از طوفان شهابی اسدی در سال 1833 که بسیاری آن را نشانه پایان جهان خواندند / طراحی از آدولف وولمی

عامل ایجاد کننده شهاب‌های اسدی، دنباله‌داری موسوم به «تپمل-تاتل» است که هر ۳۳ سال یک‌بار به دور خورشید می‌چرخد و با هر بار چرخشش، حجم ابرهای سنگریزه را بارورتر می‌کند. البته نباید از شهاب‌های گذران اسدی ترسید؛ چراکه حتی قلوه سنگ‌هایی به ابعاد یک توپ بسکتبال نیز تماماً در جو زمین می‌سوزند؛ چه برسد به سنگ‌ریزه‌های اسدی.

به دلیل چرخش ساعت‌گرد تمپل-تاتل به گرد خورشید، توده سنگ‌ریزه‌های اسدی بر خلاف دیگر بارش‌های شهابی با سرعت بسیار زیاد ۷۲ کیلومتر بر ثانیه به سمت زمین شیرجه می‌روند که این در حدود ۷۰ برابر سرعت یک گلوله است.

همین سرعت زیاد موجب می‌شود تا یک سنگ‌ریزه ۰.۶ میلیمتری به مدت ۲ تا ۳ ثانیه به اندازه یک لامپ ۱۰۰ وات نور تولید کند. سنگ‌ریزه‌ای به ابعاد یک تیله معولی، نیرویی معادل یک اتومبیل کوچک که با سرعت ۱۰۰ کیلومتر بر ساعت حرکت می‌کند خواهد داشت و سوختن آن در حدود یک میلیون ژول انرژی آزاد می‌کند که با تابش نور فوق‌العاده شدیدی در پهنه آسمان همراه است. به این نوع از شهاب‌ها اصطلاحاً «آذرگوی» گفته می‌شود.

برای مشاهده شهاب‌ها هر چه از نور مزاحم شهر دورتر شوید، شانس مشاهده شهاب‌های بیشتری را خواهید داشت. برای مشاهده آن‌ها نیز نیازی به یافتن صورت فلکی اسد نیست چراکه شهاب‌ها در همه جای آسمان دیده می‌شوند و فقط انتهای‌شان به این نقطه از آسمان گره می‌خورد.

پس اگر رهسپار تماشای اسدی‌ها شدید، با مشاهده هر شهاب به یاد بیاورید که این سنگ‌ریزه در ارتفاع حدود ۱۰۰ کیلومتری زمین با دمایی در حدود ۱۶۵۰ درجه سانتیگراد می‌سوزد و اگر موفق به مشاهده رنگ‌های آن شدید، بدانید که این رنگ‌ها، امضای خاص مولکول‌های جو زمین ماست.