ژرف‌ترین فروچاله‌ی کشور در همدان

مینو صابری

به دنبال شنیدن خبر پدید آمدن‌ فروچاله‌ای عظیم در اطراف همدان در روزهای اخیر‌، با مهندس محمد درویش، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور‌ که اخیراً از این فروچاله دیدن کرده، گفت و گو کردم:

حدوداً ۱۰ سالی هست که پدیده‌ای به ما گزارش می‌شود در مورد فروچاله‌هایی که به وقوع می‌پیوندد که ابتدا از دشت قهاوند شروع شده و سپس گسترش پیدا کرد به سمت دشت فامنین، و اکنون دشت کبودر‌آهنگ هم شامل این فروچاله‌ها شده است.

دلیل به وجود آمدن این فروچاله چیست؟

دلیل اصلی پدید آمدن این فروچاله‌ها برمی‌گردد به اضافه برداشت از سطح آب سفره‌های آب زیر‌زمینی که مهم‌ترین عامل اضافه برداشت، یکی بخش کشاورزی است و یکی هم استفاده برای صنعت.

فروچاله‌ای که در همدان ایجاد شده است

مورد خاص استفاده صنعتی، در منطقه همدان نیروگاه شهید مفتح هست که این نیروگاه پس از این‌که در سال‌های ۷۴- ۷۵ افتتاح شد با کمبود آب مواجه شد که مجبور شدند ۱۱۰ حلقه چاه عمیق در یک محدوده کوچکی حفر کنند که بتوانند برای خنک کردن ساز و کار این نیروگاه از آن استفاده کنند.

نه تنها آن آب کفایت نداد و مجبور شدند دو طرح آب‌رسانی عمده از فاصله ۸۰ تا ۱۵۰ کیلومتری به سمت منطقه طراحی و اجرا کنند، بلکه عوارض این پدیده را هم در سطح منطقه به صورت بسیار بارزتری می‌بینیم.

تا به حال حدود ۲۰ فروچاله بسیار بزرگ در منطقه به وجود آمده و چندین نشست زمین هم اتفاق افتاده که بزرگ‌ترین آن حدود یک هفته پیش در فاصله بین روستای باباخان و قزل‌جه در یک کیلومتری غرب کبودر آهنگ اتفاق افتاد.

در بازدید از منطقه به چه نتایجی رسیدید؟

دو روز پیش بازدیدی داشتیم از این فروچاله که در حدود ۲۰ متر عمق دارد و حدود ۱۵ تا ‌۱۸ متر قطر این فروچاله است که علاوه بر فروچاله آثار نشست زمین در شعاعی به طول ۴۰۰ متر اطراف این فروچاله کاملاً مشخص است.

مردم محلی آن منطقه از فاصله‌های ۶۰-۷۰ کیلومتری می‌آیند تا این فروچاله را ببینند و حتی برای آن‌ها که نظیر این فروچاله‌ها را طی ۱۰ سال گذشته دیده‌اند، فروچاله‌ای با چنین وسعت و عظمتی بی‌سابقه بوده است.

من از افراد بومی بازدیدکننده سوال می‌کردم شما دلیل این پدیده را در چه می‌بینید؟ می‌گفتند به ما گفته‌اند استفاده بیش از حد آب‌های زیرزمینی است و نمی‌دانیم باید چه کار کنیم.

‌مهندس محمد درویش‌، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع

حقیقت این است که استان همدان در طول دو دهه اخیر و به ویژه یک دهه اخیر، رشد شتابانی داشته است؛ چه از نظر جمعیت و چه از نظر چیدمان توسعه‌ی صنعتی و تعداد شهرک‌های اقماری و نیروگاه‌ها و کارخانه‌ها بسیار گسترش پیدا کرده است.

شهر همدان و سکونت‌گاه‌های اقماری اطراف آن نیز گسترش زیادی داشته‌اند. این رشد جمعیت و این چیدمان شتابناک توسعه در این استان به هیچ عنوان تناسبی با توانمندی‌ها یا خواهش‌های بوم شناختی یا اکولوژیک استان ندارد.

در آن‌جا یک رودخانه عمده داشتیم به نام قره‌چای که این رودخانه در برخی مواقع از سال خشک می‌شد.

یکی از عمده‌ترین آب‌راه‌هایی بود که دشت مسیله را در حاشیه دریاچه نمک، سیراب می‌کرد که آن‌جا یک زیست‌گاه منحصر به فرد داشتیم که برخی از گونه‌های جانوری بسیار ارزشمند ما مثل یوز ایرانی و گورخر آسیایی آن‌جا زیست می‌کردند و ما حالا نه تنها آن زیست‌گاه را از دست داده‌ایم، بلکه بعد از زدن چند سد از جمله سد ساوه، سد پانزده خرداد عملاً دیگر آبی به مسیله نمی‌رسد که اکنون آثارش در قالب این پدیده‌های هولناک به نام‌ فرونشست و فروچاله، خودش را کاملاً نشان داده است و حتی بیم آن می‌رود که خود نیروگاه حرارتی شهید مفتح هم آسیب جدی ببیند.

تصور کنید اگر یکی از این فروچاله‌ها در محوطه نیروگاه پدید بیاید، چه فاجعه‌ای به بار خواهد آمد.

یکی دو فروچاله که در نزدیک روستای «همه‌كسی» پدید آمده باعث شده که اهالی آن‌جا، روستا را تخلیه کنند.

آیا می‌توان در کوتاه‌مدت از به وجود آوردن این فروچاله‌ها جلوگیری کرد؟

این فروچاله‌ها یک‌باره به وجود می‌آید و دلیل آن هم این است که در آن منطقه ‌ترکیبات آهکی در خاک زیاد داریم که این‌ها به شدت نسبت به آب آسیب‌پذیر و حساس هستند و وقتی که آب زیرزمینی در لایه‌های زیرین نشست و کاهش پیدا کند، باعث می‌شود لایه‌های رویی نتوانند مقاومت کنند و به صورت فروچاله پدیدار شوند.

استفاده نیروگاه شهید مفتح از آب‌های زیرزمینی، یکی از دلایل ایجاد فروچاله همدان است

اما نشست زمین در یک عرصه فراخی اتفاق می‌افتد که ممکن است از دید یک چشم غیر مسلح هم آشکار نباشد.

اما اخیراً مطالعاتی که از سوی موسسه تحقیقاتی آلمان انجام شده با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و تکنیک‌های سنجش از دور دریافتند که در طول ۳۰ سال گذشته در کشور ما‌ به طور متوسط سالانه هم ‌نیم متر آب‌های زیرزمینی‌مان نشست کرده و هم در برخی مناطق زمین تا ۵۰ سانتیمتر متاثر از این نشست آب‌های زیرزمینی نشست کرده است.

در حقیقت در طول ۳۰ سال گذشته سطح آب زیرزمینی کل کشور ۱۵ متر افت کرده که اگر ما این را با دشت مرکزی همدان مقایسه کنیم ‌که فقط در طول ۱۰ سال گذشته سطح آب زیرزمینی ۴۰ متر افت کرده، متوجه وخامت خیلی شدید اوضاع‌ استان همدان نسبت به میانگین کشوری می‌شویم. هرچند که میانگین کشوری ‌اوضاع وخیمی نسبت به میانگین جهانی دارد.

زمانی که زمین نشست می‌کند، این یعنی این که ما داریم عقوبت یک سوء‌ مدیریت حداقل ۵۰ ساله را حالا می‌کشیم.

یعنی این آب‌های زیرزمینی که در اعماق خاک وجود داشتند متعلق به امسال و پارسال نبودند؛ بلکه ذخبره ده هزار ساله و صد هزار ساله ما هستند که ما حالا با استفاده از تکنیک‌ها و فن‌آوری‌های مدرن و ‌چاه‌های عمیق و موتور پمپ‌های قوی، خیلی راحت این‌ها را از اعماق زمین بالا می‌کشیم.

فروچاله همدان

بنابراین حتی اگر از امروز تصمیم بگیریم چیدمان توسعه‌مان را متناسب با خواهش‌های اکولوژیک کنیم زمان بسیار زیادی می‌خواهد تا دوباره وضعیت پایداری و توان زیست بالایی سرزمین به وضعیت سابق برگردد.

در حال حاضر چه کار می‌شود کرد؟

ما چاره‌ای نداریم جز این‌که در مصرف آب برای کشاورزی راندمان آبیاری را بالا ببریم، از سیستم‌های سنتی کشاورزی که همان تکنیک برقابی هست کمتر استفاده کنیم و برویم به سمت آبیاری‌های تحت فشار، آبیاری‌های کوزه‌ای، آبیاری‌های سفالی آبیاری‌های زیرزمینی که تبخیر را کاهش دهد.

متاسفانه در سطح استان همدان راندمان آبیاری چیزی در حدود ۳۰ درصد است که این یعنی نزدیک به ۷۰ درصد آبی که با این هزینه و مرارت به دست کشاورز می‌رسد، عملاً صرف تولید و ماده غذایی نمی‌شود و بین راه هدر می‌رود.

یکی دیگر از کارهایی که باید انجام شود از ساخت یا رونمایی تاسیسات صنعتی مثل نیروگاه حرارتی شهید مفتح یا کارگاه‌های سفال‌پزی که مصرف آب‌شان بسیار بالاست، جداً خودداری کنیم و به سمت شگردهایی برویم که وابستگی معیشتی‌شان به سرزمین کم است و فشار بیشتری را به آب‌های زیرزمینی منطقه نمی‌آورد.

یک سیاست درازمدت هم این است که جداً برای رشد جمعیت یک فکر اساسی کنیم و دولت سیاست‌های مهار و انقباضی جمعیت را به شدت دوباره در کل کشور و به ویژه در همدان اعمال کند و از مهاجرپذیری ‌این استان جلوگیری به عمل آورد.