سفر پر ماجرای استوانه‌ی کوروش

بیژن روحانی

پس از مدت‌ها کشمکش بر سر استوانه‌ی کوروش، سرانجام این شیء تاریخی از موزه‌ی بریتانیا در لندن به طور مستقیم به تهران رفت تا برای حداقل چهارماه داخل محفظه‌ای شیشه‌ای در موزه‌ی ملی ایران به نمایش عمومی گذاشته شود. عده‌ای این را یک رویداد بی‌نظیر فرهنگی خوانده‌‌اند و برخی آن را یک پیروزی سیاسی توصیف کرده‌اند. تعدادی دیگر نیز با سوءظن به آن نگاه کرده‌اند یا به این مبادله انتقاد داشته‌اند.

قرض دادن این استوانه‌ی گلی بیست و سه سانتیمتری به موزه ملی ایران اما کدامیک از این دستاوردها را دارد و چه نتایجی می‌تواند برای موزه‌ی ملی ایران و سازمان میراث فرهنگی داشته باشد؟

متن استوانه

استوانه‌ی کوروش هخامنشی، شرح چگونگی پیروزی این پادشاه ایرانی در بابل و فتح این شهر است. در بخش‌های باقی‌مانده از متن استوانه، ابتدا از زبان یک راوی شرح داده می‌شود که نبونئید، پادشاه بابل مردی ناشایسته بود که به پادشاهی رسید و آیین‌های کهن را نابود کرد، پرستشگاه‌های ساختگی بنا کرد و در اندیشه‌اش به ترس از مردوک، شاه تمام خدایان و محافظ بابل، پایان داد.

او هم‌چنین به شهر بابل بدی روا می‌داشت و مردمان را به نابودی کشاند و خدایان غیر بابلی را به شهر وارد کرد. در این زمان مردوک، خدای بابلی، شاهی دادگر را جست‌وجو کرد که دلخواهش باشد و به این ترتیب، کوروش را یافت و به او فرمان داد تا به سوی شهر مردوک یعنی بابل برود و او را بدون جنگ و خونریزی وارد بابل کرد و نبونئید را در دست کوروش نهاد.

جان کورتیس، سرپرست بخش خاورمیانه‌ی موزه‌ی بریتانیا، استوانه‌ی کوروش را به ایران برد

پس از این شرح ابتدایی، راوی متن عوض می‌شود و خود کوروش از زبان خویش به روایت ماجرا پرداخته و این گونه آغاز می‌کند: «منم کوروش، شاه جهان، شاه بزرگ، شاه نیرومند، شاه بابل، شاه سومر و اکد، شاه چهارگوشه جهان». سپس می‌گوید چگونه سپاهیانش با آرامش وارد بابل شدند و او نگذاشت کسی هراس آفرین باشد.

مردمان را از بند رهانید و آنان را به سکونت‌گاه‌های‌شان روانه کرد و خدایان را به جایگا‌ه‌های‌شان بازگرداند و سپس کار ساختن دیوار بزرگ بابل را که ناتمام مانده بود به پایان برد. او هم‌چنین از زبان خود می‌گوید که تمام سرزمین‌ها را در صلح قرار داد، مردمان شاد شدند و پادشاهان از هر گوشه‌ی دنیا، از دریای بالا تا دریای پایین، باج‌شان را به بابل آوردند و بر پاهایش بوسه زدند.

کشف استوانه‌ی کوروش

استوانه‌ی کوروش تا سده‌ی نوزدهم یعنی تا سال ۱۸۷۹ در زیر پایه‎‌های معبدی در ویرانه‌های شهر بابل، واقع در عراق امروزی، پنهان بود تا این که باستان‌شناسی آسوری به نام هرمزد رسام، زاده‌ی شهر موصل در عراق که بعد تابیعت بریتانیا را پذیرفت، آن را کشف کرد و به موزه‌ی بریتانیا انتقال داد.

استوانه‌ی کوروش که بخشی از آن شکسته و در حال حاضر در دست نیست، از دو تکه‌ی اصلی تشکیل شده است. بخش بزرگ‌تر همان است که هرمزد رسام آن را در اواخر سده‌ی نوزدهم یافت، اما بخش کوچک‌تر متن را دانشگاه ییل در آمریکا از یک فروشنده‌ی آثار عتیقه خرید و تا سال ۱۹۷۰ کسی متوجه نشد این لوح گلی به استوانه‌ی کوروش تعلق دارد. پس از آن دانشگاه ییل در آمریکا، این بخش را با موزه‌ی بریتانیا معاوضه کرد و بخش کوچک‌تر به بخش بزرگ‌تر متصل شد.

آزاده اردکانی، رییس موزه‌ی ملی ایران، استوانه را داخل محفظه‌ی شیشه‌ای می‌گذارد

سفر به ایران

استوانه‌ی کوروش تنها یک‌بار و به مدت ده روز در جریان جشن‌های دوهزار و پانصدساله به ایران آمد و در مجموعه‌ی شهیاد یا برج آزادی امروز به نمایش گذاشته شد. در آن زمان یک کپی از این استوانه توسط اشرف پهلوی، خواهر پادشاه ایران، به یو تانت، دبیرکل وقت سازمان ملل متحد اهدا شد تا به عنوان سندی از رواداری در مرکز این سازمان به نمایش گذاشته شود.

بحث آمدن مجدد این شیء تاریخی به ایران از چندسال پیش دوباره مطرح شد و مقامات سازمان میراث فرهنگی اعلام کردند قصد دارند آن را در تهران به نمایش عمومی بگذارند. نخستین بار بحث قرض گرفتن استوانه در سال ۱۳۸۳ و در زمان مدیریت محمدرضا کارگر در موزه ملی ایران مطرح شد، اما تا سال گذشته مقدمات ارسال آن به ایران فراهم نشد.

در سال گذشته، موزه‌ی بریتانیا در ارسال این استوانه چندبار تاخیر کرد. یک‌بار به دلیل آن‌چه از سوی موزه‌، وضعیت نامساعد سیاسی به دلیل وقایع پس از انتخابات خوانده شد و بار دیگر به دلیل پیدا شدن دو قطعه‌ی جدید که دربرگیرنده‌ی بخش‌هایی از متن استوانه بودند.

در مورد آخر، موزه اعلام کرد با پیدا شدن دو لوح جدید لازم است مطالعات بیشتری روی استوانه و این قطعات صورت بگیرد. مقامات سازمان میراث فرهنگی ایران تهدید کرده بودند چنان‌چه این استوانه به ایران نیاید روابط فرهنگی خود را با موزه‌های بریتانیا قطع و بابت لغو نمایشگاه در ایران خسارتی معادل ۳۰۰ هزار دلار طلب خواهند کرد.

ارسال استوانه اما این‌بار در سکوت خبری انجام و پیش از رسیدن آن به ایران خبری به رسانه‌ها درز نکرد.

جان کورتیس، باستان‌شناس و مسئول بخش خاورمیانه‌ی موزه‌ی بریتانیا که خود شخصاً از سوی موزه مامور بردن این شیء به ایران شده است به رسانه‌ها توضیح داد: «از آنجا که ایران تاکنون امانت‌های فراوانی برای برگزاری نمایشگاه به موزه بریتانیا داده است، قرض دادن استوانه‌ی کوروش در راستای قدردانی از سخاوت ایرانی ها صورت می‌گیرد.»

هرمزد رسام، باستان‌شناسی که استوانه‌ی کوروش را در بابل کشف کرد

اشاره‌ی آقای کورتیس به طور مشخص به ارسال آثاری از ایران به موزه‌ی بریتانیا برای برگزاری نمایشگاه «امپراتوری فراموش شده: جهان ایران باستان» در سال ۲۰۰۵ و همچنین نمایشگاه «شاه‌عباس صفوی» در سال ۲۰۰۹ است. مدیر بخش خاورمیانه‌ی موزه‌ی بریتانیا هم‌چنین ابراز امیدواری کرده است این حرکت نقطه‌ی آغازی برای تبادلات بیشتر و برگزاری نمایشگاه‌های متعدد در ایران و انگلستان باشد.

این برای نخستین بار طی چندین سال اخیر است که موزه‌ی ملی ایران توانسته با قرض گرفتن یک شیء تاریخی از موزه‌ای خارجی، نمایشگاه برپا کند.

برگزاری نمایشگاه‌های متعدد و تبادل فرهنگی از ملزومات موزه‌داری نوین محسوب می‌شود و موزه‌های سراسر دنیا در طول سال معمولاً چند نمایشگاه با اشیای به امانت گرفته شده یا آثار موجود در مخازن خود برگزار می‌کنند.