مدارک و یافته‌های باستان‌شناسی در مرو

بیژن روحانی

مرو باستان نه تنها میزبان آیین‌های زرتشتی و بودایی بود، بلکه برخی آیین‌های جدید از جمله نستوری و مانوی نیز مرو را نقطه مناسبی برای گسترش و تثبیت خود یافتند.

در گفتار پیش به این نکته اشاره شد که برخی شواهد باستان‌شناسی و تعداد معدودی از متون کهن به حضور گروهی از مسیحیان در سده‌های نخست میلادی در منطقه خراسان و آسیای میانه و به ویژه شهر مرو گواهی می‌دهد. این گروه خاص از مسیحیان که بقایای کلیساهای آنان در شهر کهن مرو به دست آمده، مسیحیان نستوری بودند. برای حضور نو مسیحیان در آسیای میانه و شمال خراسان دلایل مختلفی ذکر شده است.

مسیحیان نستوری نام خود را از فردی به نام نستوریوس گرفته‌اند. او که متولد «جرمانیسی» یا شهر «قهرمان مرعش» واقع در ترکیه امروزی بود بعدها به مقام اسقفی قسطنطنیه رسید. نستوریوس معتقد به تفکیک و جدایی میان طبیعت الهی و انسانی در شخص مسیح بود اما اعتقادات او و پیروانش در نخستین شورای عمومی مسیحیان در شهر «افه‌سوس» به سال ۴۳۱ میلادی به عنوان بدعت شناخته و از جمع مسیحیان طرد شد.

با ممنوعیت آیین نستوریان در رم، بسیاری از آنها راه امپراتوری ساسانی و شرق را در پیش گرفتند. نقاشی دیواری از یک کلیسای نستوری در چین، سده‌ی هفتم یا هشتم میلادی

در این زمان اختلاف میان امپراتوری بیزانس و ساسانی، موقعیت مناسبی را برای ورود بخشی از این مسیحیان به داخل قلمرو ساسانی ایجاد کرد و پادشاهان آن زمان ایران نیز از این فرصت برای تبلیغ و یارگیری در برابر رقبای غربی خود استفاده کردند. مدتی پس از ورود آنها، کلیسای ایران کلیسای نستوری اعلام شد. در مورد روابط پادشاهان ساسانی و به خصوص پیروز با نستوریان، مدارکی تاریخی وجود دارد.

درست در همین زمان شهر مرو به جایگاه بسیار مهمی دست پیدا کرد و مرکز اسقف نشین نستوریان شد، مقامی که بعدا به شهر هرات رسید؛ گرچه اهمیت هرات از این بابت کمتر از مرو بود. مرو اهمیت خود را به عنوان مرکزی برای ترویج آیین مسیحیان نستوری تا سده‌ها بعد یعنی تا هنگام حمله مغول حفظ کرد.

ویرانه‌‌های کلیسای کهن مرو که توسط باستان‌شناسان روس بررسی شده است نشان می‌دهد این ساختمان که در سده‌ی چهارم بنا شده تا سده‌ی یازدهم و دوازدهم میلادی و تا پیش از حمله مغولان مورد استفاده بوده است.

ساختمان که به نام «خرابه کوشک» نیز نامیده می‌شود، دارای ۵۱ متر طول و ۱۳ متر عرض و تماما از آجر ساخته شده است. تناسبات و نسبت طول و عرض این ساختمان در مقایسه با سایر کلیساهای هم دوره‌ی خود در ارمنستان و میانرودان اندکی غیر عادی است.

در سال ۱۹۵۳، باستان‌شناسان اتحاد جماهیر شوروی سابق، یک ساختمان دیگر را مربوط به سده‌ی پنجم میلادی در شمال شرقی بخش «گیور قلعه» در مرو کشف کردند و نام آن را «سرای بیضی شکل» گذاشتند. آنها این احتمال را مطرح کردند که این ساختمان صومعه‌ی راهبان نستوری بوده باشد. نقشه و شکل بنا کاملا نوظهور به نظر می‌رسد و با معماری هیچ ساختمان دیگری در همان دوره در منطقه خاورمیانه قابل مقایسه نیست.

ویرانه‌های یک ساختمان در مرو

باستان‌شناسان این ساختمان را بیشتر شبیه معبد بوداییان در قندهار توصیف کرده‌اند. ساختمان شامل تعدادی اتاق‌های مستطیل شکل است که در اطراف یک حیاط بزرگ ذونقه‌ای ردیف شده‌اند. با توجه به این که بنا در داخل حصارهای شهر کهن واقع شده، برخی باستان‌شناسان با فرضیه صومعه بودن آن مخالفت کرده‌اند. مخالفان این نظریه بر این اعتقادند که ساختن معابد مربوط به آیین‌هایی که در اقلیت قرار داشتند، معمولا در داخل حصار اصلی شهرها امکان پذیر نبوده و این گونه معابد با اندکی فاصله از شهر ساخته می‌شدند. اما در سال ۱۹۹۳، ادامه مطالعات باستان‌شناسی منجر به پیدا شدن اشیاء و آثاری متعلق به نستوریان در مرو شد و به این فرضیه استحکام بیشتری بخشید.

مانویان در مرو

با انتشار آیین مانی در آسیای میانه و خراسان، شهر مرو نیز در ردیف یکی از مراکز مهم مانویان درآمد. گزارش شده است که در زمان حیات خود مانی، مرو دارای تشکیلات منسجمی برای این آیین نوظهور بود، آیینی که مدتی بعد هم از سوی موبدان زرتشتی و هم از سوی کلیسای مسیحی به عنوان بدعت و ارتداد شناخته شد.
یکی از پیروان مانی که از سوی او به سمت شمال شرق ایران و منطقه پارت فرستاده شده بود، اولین اجتماعات مانویان را آنجا بنا نهاد و زبان پارتی را به عنوان زبان رسمی معابد مانوی قرار داد. این زمانی است که نفوذ و گسترش آیین بودایی نیز در این منطقه به اوج خود رسیده بود.

«خرابه کوشک»، گفته می‌شود این ساختمان بقایای یک کلیسای نستوری بوده است

اندکی بعد، با تشدید شدن فعالیت نستوریان در این منطقه، مرو کانونی اصلی برای کتابت و ترجمه کتاب‌ها و متون مهم آیین‌های مسیحی و مانوی به زبان‌های دیگر از جمله زبان مردمان مختلف ساکن آسیای میانه و ایران شد. نگارش متون به زبان‌های مختلف، به خصوص با توجه به پیام مانی که معتقد بود آیین او باید به تمام زبان‌ها و به تمام مناطق جغرافیایی گسترش یابد، قابل درک است. در پژوهش‌های باستان‌شناسی برخی از این متون که به نقاط مختلفی از جمله ترکستان شرقی فرستاده شده بودند، به دست آمده است.

همچنین در گزارش برخی دیگر از مورخان و باستان‌شناسان آمده است که مرو مرکز ترجمه تعدادی از متون یونانی به زبان‌های رایج در میانرودان و ایران بود.

سده‌ی هفتم میلادی برای مرو اتفاقات جدیدی را رقم زد. شهر به دست سپاهیان عرب و مسلمان فتح و دوران تازه‌ای در حیات آن آغاز شد. دورانی که باز هم از اهمیت این شهر کهن نکاست. در دوران سلجوقی مرو به پایتختی این سلسله انتخاب شد.

در گفتار بعدی به آثار باقی مانده از دوران پس از اسلام و به ویژه دوره سلجوقی در مرو اشاره خواهیم کرد.

منابع:

David A. Scott, “Manichaean Views of Buddhism”, History of Religions, Vol. 25, No. 2 (Nov., 1985), pp. 99-115.

Georgina Herrmann, K. Kurbansakhatov and St. John Simpson, “The International Merv Project. Preliminary Report on the Eighth Season (1999)”, Iran, Vol. 38, (2000), pp. 1-31 .

M. Adelaide Lala Commeno, “Nestorians in Central Asia during the First Millennium: Archaeological Evidences”, Journal of the Assyrian Academic Society, Vol. XI, no. 1 (1997) pp 20-67.

Z. I. Usmanova, “New Material on Ancient Merv”, Iran, Vol. 30, (1992), Published by: British Institute of Persian Studies, pp.55-63.