تکثر آیینی در مرو باستان

بیژن روحانی

رهگذر کوچه‌های مرو باستان در هر گوشه و کنار شهر می‌توانست با جلوه‌ای از آیین‌های مهم روزگار خویش آشنا شود.

مرو از شهرهای بزرگ و آبادان خراسان قدیم، در سده‌های دوم و سوم میلادی مرکزی برای تکثر و گوناگونی فرهنگ‌ها و آیین‌های مختلف بوده است.

در گفتار پیش سخن از مرو در روزگار هخامنشیان و سپس سلوکیان رفت. بنیان گذاری مرو را که امروز در جمهوری ترکمنستان قرار دارد به دوران هخامنشی نسبت می‌دهند. گرچه پیش از آن نیز در این منطقه شواهد فراوانی از سکونت انسان از عصر مفرغ وجود دارد. پس از برافتادن سلوکیان و برسر کار آمدن پادشاهان ایرانی، مرو نیز جزو قلمرو این سلسله‌ها قرار گرفت.

در سده‌های نخستین پس از میلاد مسیح، مرو و منطقه زیر کمربند کوه‌های کپه داغ در شمال خراسان، جزو قلمرو اشکانیان یا پارت ها بود. اما در عین حال گاهی اوقات از استقلال نسبی نیز برخوردار بود و توسط حکام یا سلسه‌های محلی اداره می‌شد.

بقایای یکی از نخستین کلیساهای مسیحی در ناحیه «خرابه کوشک» در مرو، عکس: A. Nikitin

مرو مدتی نیز در دست امپراتوری کوشان‌ها بود که بر مناطق وسیعی در آسیای میانه و شمال هند تسلط داشتند. اما پس از برآمدن ساسانیان، مرو نیز بخشی از گستره امپراتوری ساسانی شد. مرو از مهمترین شهرهای ساسانی در شرق ایران بود و به همین دلیل اسپهبد و مرزبان ویژه‌ای داشت.

وضعیت آیینی و مذهبی در دوره ساسانی در شهر مرو اندکی پیچیده است. حضور آیین زرتشتی به عنوان آیینی فراگیر در مرو محرز است. پیدا شدن استودان‌هایی از دوره اشکانی و پس از آن، دلالت بر حضور آیین زرتشتی در این منطقه است. استودان به معنی جایگاه نگهداری استخوان مردگان است و یکی از روش‌های تدفین مرسوم زرتشتیان بوده است. شواهد دیگری از این نوع تدفین در دوره ساسانی نیز در مرو به دست آمده که نشانه گسترده بودن آیین زرتشتی به عنوان آیین رسمی ساسانیان در این منطقه است.

اما پایان دوره اشکانی، مصادف است با نشر و گسترش آیین بودایی در منطقه مرو و شمال خراسان. شاهد حضور این آیین در شهر مرو، پیدا شدن بقایای یک «استوپا» در جنوب شرقی منطقه «گیورقلعه» است. «استوپا» نوعی بنای تپه مانند است و به عنوان محلی برای نیایش بوداییان یا نگهداری اشیاء مقدس آیین بودایی به کار می‌رود.

بخش باستانی مرو

در اینجا یک مقبره‌ی بودایی از سده‌ی دوم نیز به چشم می‌خورد. گزارش باستان شناسان روسی نشان می‌دهد که یک استوپای دیگر در خارج از حصارهای شرقی شهر وجود داشته است. گرچه اشیاء بودایی به دست آمده از مرو مربوط به سده‌‌ی چهارم میلادی هستند اما وجود سنت‌های بودایی نشانگر نقش مهمی است که این آیین در زندگی مردم این شهر از سده دوم میلادی و در میان طبقات مختلف از بازرگانان گرفته تا بخشی از طبقه حاکم وجود داشته است.

بنابراین می‌توان حدس زد که آیین بودا تا پایان حکومت ساسانی در این منطقه گسترده بوده است. پیدا شدن تعدادی دخمه و حجره‌ی بوداییان در مرو، همانند آن‌چه که در صومعه‌های سرزمین بلخ به دست آمده این فرضیه را محتمل می‌کند که این مکان‌ها شاهد حضور تعداد پرشماری از راهبان بودایی بوده که در آنها به زندگی نیایش مشغول بوده‌اند. در بلخ نیز آیین بودا از سده‌ی اول میلادی حضور داشته است.

به اعتقاد پرفسور لیتوینسکی، مورخ روس، حضور آیین بودایی در آسیای میانه و مرو به پیش از این تاریخ و به دوره‌ی هخامنشی باز می‌گردد. در رساله «ماهاوامسا»، که یک متن منظوم تاریخی و بودایی است، از حضور فرستادگان دربار اشکانی در مجلس یا شورای بودایی دربار«دوتاگامانی»، پادشاه سریلانکا سخن به میان آمده است. منابع چینی نیز حضور آیین بودا را در میان برخی شاهزادگان اشکانی تایید ‌می‌کنند. این شاهزادگان اشکانی در زبان چینی به نام‌های «آن شیه کائو» و «آن هسوآن» شناخته می‌شوند.

نبرد شاپور پادشاه ساسانی با والرین امپراتور رم، نقش مهمی در حضور جامعه مسیحیان نستوری در ایران داشت

اما حکایت تکثر آیینی و فرهنگی در مرو زمانی جالب‌تر و البته پیچیده‌تر می‌شود که بدانیم مسیحیت نیز از سده‌های دوم و سوم میلادی در این شهر نفوذ و گسترش یافت. به زودی کلیساهای مسیحی مرو نقش بسیار مهمی در کل منطقه پیدا کردند. به این ترتیب شهر مرو نقطه آغاز حرکتی شد برای گسترش مسیحیت به سمت شرق و به خصوص به طرف چین.

حضور مسیحیت در مرو در زمان ساسانیان از طریق چند متن تاریخی بسیار مهم، قابل اثبات است. یکی از آنها رساله «سِعِرْد» یا «سیرت» و دیگری اشاره‌ای است که ابوریحان بیرونی به آنها کرده است.

رساله سعرد که به رساله نستوریان نیز مشهور است، متنی است تاریخی که توسط کلیسای نستوریان و در حوالی سده‌ی نهم میلادی نوشته شده است و اکنون تنها بخشی از آن باقی‌مانده که به مسیحیان در فلات ایران در سده‌های سوم تا پنجم میلادی اختصاص دارد. در این رساله به مسائل مذهبی، اجتماعی و سیاسی مسیحیان نستوری در ایران، کلیساهای آنان و اسقف‌ها و رهبرانشان می‌پردازد و این که چگونه در دوران ساسانی در ایران روزگار می‌گذراندند، روزگاری که گاهی با سختی و دشواری و آزار و گاهی دیگر با رواداری و تحمل عقاید متفاوت همراه بوده است.

بخشی از حصار و قلعه مرو

بخشی از رساله، روند مسیحی شدن مرو را پس از نبردهای شاپور اول با والرین امپراتور رم شرح می‌دهد. با این حال برخی یافته‌های باستان شناسی در دهه نود میلادی، حضور مسیسحیان را در مرو به پیش از دوره ساسانی و به دوران اشکانی نسبت می‌دهد. مشهور است اسقف نستوری مرو، برای یزدگرد سوم آرامگاهی اختصاص داد و او را دفن کرد.

متون تاریخی دیگری نیز از تعداد فراوانی کلیسا و دیر و صومعه در این منطقه یاد کرده‌اند. باستان‌شناسان نیز در مرو و در محلی که اکنون به نام «خرابه کوشک» معروف است توانسته‌اند یکی از این کلیساهای ایرانی را بیابند. در گورستان کهن مرو نیز تعداد فراوانی تدفین به شیوه‌ی مسیحی به دست آمده است. اما از اینها جالب‌تر سکه‌هایی است محلی که در پشت خود علامت صلیب دارند. از اواسط سده سوم میلادی، آیین مانوی نیز به مرو راه یافت.
حضور مسیحیان نستوری و مانویان پیش از ورود اسلام در این گوشه از خراسان قدیم، دلایل فرهنگی و تاریخی مختلفی دارد که در گفتارهای بعدی به آن اشاره خواهیم کرد.

منابع:

BOLGANOVA, Maria.. “Architecture of Buddhist monuments in Central Asia”, San'at magazine, No. 2, 2004. Tashkent. Publisher: The Academy of Arts of Uzbekistan.
KOSHELENKO, G. , BADER, A., GAIBOV, V. “The Beginnings of Christianity in Merv”, in Iranica Antiqua, Vol.30, 1995, pp.55-70.
Masson, V. M. “Merv, the Soul of Kings, in World History”, Iran, Vol. 29, (1991), Published by: British Institute of Persian Studies, pp. 181-183.
Raschke, M. G. “New Studies in Roman Commerce with East”, in Aufstieg und Niedergang der römischen Welt: Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der neueren Forschung. Principat, Part 2, New York: de Gruyter, 1978, pp.604-1378.
Yarshater, E. (Editor), The Cambridge History of Iran. Volume 3 - The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods: Part 2, Cambdrige University Press, 1983.
Zucher, E., Buddhist Conquest of China the Spread and Adaptation of Buddhism in Early Medieval China, Volume 2, Leiden: Brill, 1973.