ثبت دو اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو

بیژن روحانی

مجموعه آرامگاهی شیخ صفی الدین در اردبیل و بازار تاریخی تبریز در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو به ثبت رسیدند.

روز شنبه سی و یکم جولای، در جریان سی و چهارمین نشست کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو در شهر برازیلیا، پرونده‌های ارائه شده از سوی کشورهای مختلف مورد بررسی قرار گرفت و دو اثر تاریخی از ایران به همراه مجموعه‌هایی از کشورهای عربستان سعودی، استرالیا، هندوستان، جزایر مارشال، جمهوری کره، چین، فرانسه، ویتنام، تاجیکستان، هلند، آلمان و نروژ در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیدند. ایران با ثبت این دو اثر توانست تعداد آثار تاریخی خود در این فهرست را به دوازده اثر افزایش دهد.

آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی

برج-آرامگاه‌های آجری اردبیل با کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ به همراه خانقاه و چینی خانه و سایر فضاهای خدماتی، نشان‌دهنده استفاده خلاقانه از فضای معماری برای کاربری‌های متنوع است. یونسکو مجموعه شیخ صفی را واجد سه معیار برای ثبت جهانی دانسته است: شاهکار نبوغ و خلاقیت انسانی؛ نشانی از تبادل ارزش‌های انسانی در یک بازه زمانی در زمینه پیشرفت معماری و فن‌آوری و همچنین مثالی برجسته از یک مجموعه معماری و یادمانی که یادآور یک دوره مهم تاریخی است.

گنبد شیخ صفی در اردبیل.عکس: محمد تاجیک، منبع: UNESCO

شیخ ابوالفتح اسحاق معروف به صفی الدین اردبیلی از صوفیان مشهور ایرانی در سده‌های هفتم و هشتم هجری بود. او که جد بزرگ سلسله صفوی محسوب می‌شود در ر اردبیل به دنیا آمد و در همان شهر خانقاهی را برای طریقت صوفیان بنیاد نهاد. شیخ صفی همعصر الجایتو یا سلطان محمد خدابنده ایلخان مغول بود. پس از مرگ شیخ صفی او را در مقبره‌ای در نزدیکی خانقاهش به خاک سپردند و آرامگاهش به زودی به مرکزی برای زیارت مریدان و دوستدارانش تبدیل شد.

پس از به پادشاهی رسیدن صفویان در ایران، توجه خاندان سلطنتی به آرامگاه و مجموعه شیخ صفی، جد بزرگ‌شان، بیشتر شد و برخی پادشاهان و شاهزادگان این خاندان در این مجموعه به خاک سپرده شدند. تعدادی از کشته‌شدگان جنگ‌های شیروان و چالدران نیز در این مجموعه آرمیده‌اند.

در کنار مجموعه‌ی خانقاه و آرامگاه، برای پذایرایی و اسکان زائران و بازدیدکنندگان، آشپزخانه، شربت خانه، نانواخانه و سایر فضاهای خدماتی و اقامتی توسعه پیدا کرد. در خود شهر اردبیل نیز به واسطه حضور این مجموعه آرامگاهی، فضاهای شهری و خدماتی مانند کاروانسرا و مسافرخانه و حمام و غیره در عهد صفوی ساخته شد و وقفیات زیادی صورت گرفت. با حمله افغان‌ها و برچیده شدن سلطنت صفوی، مجموعه آرامگاهی و خانقاهی شیخ صفی نیز از دوران رونق خود فاصله گرفت.

طرح کلی مجموعه در طی چندین سده‌، بارها تغییر کرده و دستخوش الحاقات و بازسازی های فراوانی شده است.یکی از قدیمی‌ترین بخش‌های مجموعه، ساختمانی است به نام حرم‌خانه که گفته می شود به دست خود شیخ صفی و در زمان حیاتش ساخته شده و آن را برای دفن اعضای خانواده‌اش اختصاص داده بود.

چینی خانه در مجموعه شیخ صفی، عکس: محمد تاجیک، منبع: UNESCO

مقبره خود شیخ صفی به شکل یک برج آرامگاهی است و ارتفاع استوانه اصلی آن حدود هفده و نیم متر و محیط آن بیست و دو متر است. گنبد آرامگاه به گنبد الله الله معروف است و دلیل آن تکرار کلمه «الله» روی بدنه آجری برج با کاشی‌های معقلی فیروزه‌ای رنگ است. تزیینات ساقه گنبد و خود آن نیز با استفاده از کاشی‌های فیروزه‌ای در متن آجر و به شکل لوزی تکرار شده است.

از دیگر ساختمان‌های جالب توجه مجموعه، عمارت چینی خانه است که برخی احتمال داده‌اند همزمان با گنبد اصلی ساخته شده باشد. ساختمان ابتدا تالار مراسم دراویش بوده اما در زمان شاه عباس اول با انجام برخی تغییرات به محل نگهداری اشیاء قیمتی و ظروف چینی سلطنتی تبدیل شد؛ یعنی ظرف‌های فوق العاده زیبا و گرانبهایی که به سفارش پادشاه ایران توسط صنعتگران چینی ساخته می‌شد. از این رو می‌توان عمارت چینی‌خانه را یکی از نخستین گنجینه‌ها یا موزه‌های سلطنتی در ایران نیز به حساب آورد.

بازار تبریز

بازار تبریز دومین پرونده ارسالی ایران به یونسکوست. این بازار با حدود سه کیلومتر مربع مساحت یکی از بزرگترین مجموعه‌های آجری مسقف در دنیاست. تنوع فضاهای معماری، داشتن راسته‌ها و تیمچه ها و سراهای متفاوت بازرگانی در کنار کاربری های فرهنگی، آموزشی، مذهبی و خدماتی، یک مجموعه کم نظیر شهری را در دل یکی از مهمترین شهرهای ایران پدید آورده است. بازاری که در طول حیات دراز خود از مهم ترین مراکز تجاری در در مسیر جاده ابریشم بوده و با بسیاری از شهرهای دور و نزدیک داد و ستد داشته است.

تبریز از جمله شهرهایی بوده که در چهارراه تبادلات بازرگانی شرق به غرب قرار داشته و از این رونقش این بازار سنتی در برقرای پیوند میان بازرگانان خاوری و باختری قابل بررسی است. تاریخ نویسان مختلفی در آثار خود به نقش این بازار اشاره کرده‌اند. المقدسی، تاریخ نگار سده چهارم قمری نیز از شهر و بازار تبریز به آبادانی و فراوانی کالا و رونق تجارت یاد کرده است.

بازار تبریز، عکس: محمد تاجیک، منبع: UNESCO

ابن بطوطه، جهانگرد و جغرافی دان مشهور سده هشتم هجری که از تبریز دیدن کرده بود می‌نویسد:« فردای آن روزازدروازهء بغداد به شهر تبریز وارد شدیم و به بازار بزرگی که بازارغازان نامیده می شد رسیدیم و آن بهترین بازارهائی بود که من در همهء شهرهای دنیا دیده بودم. هر یک ازاصناف پیشه وران در این بازار محل مخصوصی دارند ومن به بازار جوهریان که وارد شدم از بس جواهرات گوناگون دیدم که چشمم خیره شد».

غازان خان از ایلخانان مغول که از آیین بودا به اسلام گروید، اصلاحات سیاسی و اقتصادی فراوانی را در شهرهای ایران آغاز کرد. او آثار فراوانی در تبریز ساخت و بازار تبریز در دوران او از رونق و شکوفایی زیادی برخوردار بود. بازار در زلزله سال ۱۱۹۳ قمری ویران شد اما مدتی بعد دوباره به دست مردم تبریز بازسازی شد و رونق خود را به دست آورد.
بازار تبریز همچنان یکی از کامل‌ترین و دست نخورده‌ترین نمونه‌های ساختار سنتی اقتصادی و فرهنگی در ایران است.

ارگ بم و میدان نقش جهان

در نشست سالانه کمیته میراث جهانی که از روز بیست و پنجم جولای در پایتخت برزیل آغاز به کار کرد، گزارش‌هایی در خصوص وضعیت بناها و محوطه‌هایی که از سال‌های گذشته در فهرست میراث جهانی ثبت شده‌اند نیز ارائه شد.

بازار تبریز

مطابق تصمیم جدید این کمیته قرار شد ارگ تاریخی بم در ایران، همچنان تا یک سال دیگر در فهرست میراث در خطر باقی بماند.

این کمیته همچنین ضمن توجه به کوتاه شدن ارتفاع برج مدرن جهان نما در اصفهان و در حریم میدان تاریخی نقش جهان، از ایران خواسته است تا این عملیات را تا مرحله نهایی و تخریب کامل طبقه یازدهم برج ادامه دهد و برنامه‌ی مدیریتی ویژه‌ای برای تعيين ميزان ارتفاع ساختمان‌ها به منظور حفظ منظر تاريخی تدوین کند.