رویکرد جدید عربستان به آثار باستانی خود

بیژن روحانی

نمایشگاهی جدید در موزه لوور پاریس، می‌تواند بسیاری از تصورات موجود در مورد پیشینه‌ی باستانی شبه جزیره عربستان را تغییر دهد.

نمایشگاه «راه‌های عربستان: تاریخ و باستان‌شناسی در پادشاهی عربستان سعودی » از چهاردهم ماه جولای و با حضور مقامات بلندپایه سیاسی در لوور آغاز به کار کرده است و تا ماه سپتامبر نیز ادامه خواهد داشت. اشیاء و تصاویر نمایش داده شده در این نمایشگاه، سفر به گذشته و تاریخ شبه جزیره را برای بازدید کننده امکان پذیر می‌سازد.

تندیس برهنه‌ی مردی در حال نیایش با قدمت چهار هزار و پانصد سال- جزیره تاروت، عکس:Eve Jackson

واحه‌های این سرزمین گرم و خشک، مکان‌هایی هستند که در دوران باستان محل تشکیل حکومت‌ها و پادشاهی‌های مقتدر محلی بوده‌اند. بیش از سیصد شیء باستانی و تاریخی که به لوور فرستاده شده‌اند، برای اولین بار است که سرزمین خود را ترک می‌کنند و در معرض دید علاقه‌مندان از سراسر جهان قرار می‌گیرند. این نمایشگاه از دوران پیش از تاریخ تا ابتدای دوران جدید در عربستان را به تصویر می‌کشد. دیدن مجسمه‌ها، سردیس‌ها و نقاشی‌های باستانی تصویر متفاوتی از پیشینه کهن این منطقه را مقابل بازدیدکننده قرار می‌دهد.

گرچه عربستان بیشتر به خاطر میراث دوران اسلامی آن شناخته می‌شود و سیاست فرهنگی آن کشور نیز تاکنون معطوف به معرفی این بخش از تاریخ خود بوده است، اما نمایشگاه لوور فرصتی یگانه برای آشنا شدن با هنر و باستان‌شناسی عربستان در دوران پیش از اسلامی را نیز فراهم کرده است.

تعداد زیادی کتیبه و سنگ گور از دوران نوسنگی، مجسمه‌های بزرگ از پادشاهان لحیان، ظرف‌های نقره و جواهرات زیبایی که از گور-دخمه‌ها به دست آمده‌اند، همگی دلیلی بر تنوع قومی و فرهنگی در شبه جزیره عربستان هستند.

تندیس بزرگ پادشاهان لیحان با تاثیر پذیر آشکار از مجسمه‌های فرعون‌های مصری، عکس:Eve Jackson

علیرغم شرایط نامساعد آب و هوایی، ساکنان شبه جزیره در طول سده‌ها توانسته‌اند از موقعیت جغرافیایی سرزمین‌شان به عنوان نقطه اتصال راه‌هایی که از سواحل اقیانوس هند به سمت میانرودان، شمال آفریقا، مصر و کرانه‌های مدیترانه می‌رود استفاده کنند. در سده اول میلادی تجارت در شبه جزیره رونق بیشتری گرفت و شهرهایی که بر اساس مسیر کاروان‌ها به وجود آمده بودند، شکوفا شدند. رونق تجارت با سرزمین‌های فراسوی شبه جزیره از یک سو باعث شد تا فرهنگ محلی شکوفا شود و از سوی دیگر تاثیرات فرهنگی قابل توجهی را از سرزمین‌های همسایه به درون عربستان منتقل کرد.

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی «هیئت گردشگری و آثار تاریخی عربستان»، دکتر علی بن ابراهیم قبان، معاون این سازمان می‌گوید قدیمی‌ترین شیء به نمایش درآمده در نمایشگاه لوور یک ابزار سنگی مربوط به شمال عربستان است که حدود یک میلیون سال قدمت دارد.

گورهای صخره‌ای در منطقه «مدائن صالح»، منبع:UNESCO

یک مجسمه ایستاده که از جزیره‌ی تاروت، یکی از جزایر خلیج فارس، به دست آمده نیز از دیگر آثار بخش پیش از اسلام نمایشگاه است. این مجسمه، پیکره مردی است برهنه که در حال نیایش به نظر می‌رسد. این اثر به سبک مجسمه‌های سومر باستان پیکر تراشی شده است و قدمت آن به حدود چهار هزار و پانصد سال پیش می‌رسد.

بخشی دیگر از نمایشگاه به آثار و مجسمه‌های پادشاهان تمدن لحیان (Lihyan) اختصاص دارد. لحیان، قلمرو یک پادشاهی کهن در شمال غربی عربستان بوده و نام کهن تر آن ددان Deadn بوده است. آنها کنترل منطقه شمال غرب را پیش از قبیله معروف قریش بر عهده داشتند. نقش مهم پادشاهان این منطقه در توسعه تجارت و تبادلات بازرگانی انکار ناشدنی است. این پادشاهی از حدود هزاره اول پیش از میلاد تا سده سوم پیش از میلاد شکوفا بوده است. سه مجسمه عظیم سنگی از پادشاهان لحیان که تا نیم‌تنه برهنه هستند در لوور به نمایش درآمده است. این مجسمه‌ها شباهت بسیاری به مجسمه‌ی فرعون‌های مصری دارد و نشان دیگری از تبادلات فرهنگی و هنری میان مناطق همجوار است.

تزیینات اطراف گور-دخمه‌ها در منطقه «مدائن صالح»، منبع:UNESCO

بخش مهم دیگری از نمایشگاه به معرفی منطقه باستانی «مدائن صالح» یا «الحجر» اختصاص یافته است. این محوطه باستانی تنها اثر تاریخی ازعربستان است که در سال ۲۰۰۸ در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو به ثبت رسیده است. این منطقه دربرگیرنده آثاری از تمدن نبطیان است که مرکز آنها شهر پترا بوده که اکنون در کشور اردن واقع شده است.

نقاشی دیواری

گور-دخمه‌هایی که درون صخره‌های سنگی تراشیده شده و اطراف آنها تزیین شده است از جمله مهمترین آثار محوطه باستانی «مدائن صالح» است. یادمان‌ها و گورهای صخره‌ای در این منطقه نشان دهنده ترکیب هنر و معماری آشوری، مصری، فنیقی و هلنی است. این منطقه همچنین دارای یک ساختار آبیاری کشاورزی با استفاده از ردیف چاه‌های دست کند بوده است، چاه‌هایی که هنوز از آنها استفاده می‌شود.

بخشی از یک نقاشی دیواری کهن نیز یکی از آثار باستانی به نمایش در آمده در لوور است. در این نقاشی چهره مردی با تاج گل دیده می شود و بالای سرش شاخه‌های تاک و میوه‌های انگور قرار دارد. در سمت راست تصویر، مردی دیگر با ردایی سفید ایستاده و در کنار او حروفی با الفبای مسند نوشته شده است. پیدایش الفبای باستانی مسند به سده‌ی نهم پیش ازمیلاد باز می گردد، الفبایی که در قسمت‌های جنوبی شبه جزیره و در یمن استفاده می‌شده است.

سر برنزی شیر از منطقه نجران

از دیگر آثار جالب توجه این نمایشگاه، بخشی از سر یک شیر برنزی است که از منطقه «نجران» در جنوب غربی عربستان به دست آمده است. تاریخ این منطقه به حدود چهارهزار سال پیش باز می‌گردد. این سر برنزی که دارای جزییاتی مثال زدنی از جانور است، در دهه‌ی سی میلادی کشف شده است.

مسئولان سعودی امیدوارند این آثار هنری و تاریخی، همانند سفیران فرهنگی بتواند بخش کمتر دیده و شناخته شده این شبه جزیره را به مردم دنیا معرفی کند. بعد از نمایش این آثار در لوور، قرار است چند شهر دیگر اروپا نیز میزبان این نمایشگاه کم ‌سابقه باشد.