«موهنجو دارو»، یادگاری بزرگ از تمدن سند

بیژن روحانی

سازمان جهانی یونسکو، بزرگداشت ویژه ای برای محوطه چهارهزار و پانصد ساله «موهنجو دارو» برگزار کرده است.

این محوطه باستانی که در پاکستان قرار دارد یکی از کهن‌ترین و بزرگترین نمونه‌های شهرسازی در عصر مفرغ است. شهر بزرگ موهنجو دارو در دره سند و بر کرانه رودخانه واقع شده و تمام آن از خشت خام ساخته شده است.

نمایی از شهر موهنجو دارو، منبع: National Geographic

یونسکو از سال ۱۹۸۰ میلادی این محوطه ارزشمند را در فهرست میراث جهانی خود ثبت کرده است و اکنون پس از گذشت سی سال با برپایی نمایشگاهی در مورد این شهر، عملیات اکتشاف، حفاظت و مرمت این شهر باستانی خشتی را در برابر دید همگان قرار داده است.

طی دهه های گذشته موهنجو دارو با خطرات طبیعی فراوانی رو به رو بود اما به کاربستن روش‌های حفاظتی و مرمتی از سوی گروه‌های بین المللی توانست این محوطه ارزشمند را از خطر نابودی نجات دهد.

یونسکو این محوطه را به دلیل تاثیر شگرفش بر روند شهرسازی در تمدن دره سند و سپس مناطق دیگر مشرق زمین در فهرست جهانی خود قرار داد. همچنین این شهر کهن‌ترین نمونه موجود و محفوظ مانده‌ی شهرسازی در شبه قاره هند است که قدمتش به هزاره سوم پیش از میلاد می‌رسد.

بقایای خانه‌های مسکونی، منبع: National Geographic

موهنجو دارو در حقیقت یک کلان‌شهر از تمدن دره سند است، تمدنی که یکی از سه تمدن بزرگ جهانی دوران خود به حساب می‌آمد و در حدود ۴۶۰۰ تا ۳۵۰۰ سال پیش به اوج شکوفایی خود رسید. نفوذ و گسترش تمدن دره سند در مناطق وسیعی از هند و پاکستان و همچنین نقاطی در افغانستان، ایران و ترکمنستان نیز دیده می‌شود.

بزرگترین شهرها و مراکز مسکونی تمدن دره سند «موهنجو دارو» و «هاراپا» هستند و تاکنون بیش از صد شهر و روستای کوچک‌تر نیز در حوزه نفوذ این تمدن شناسایی شده است. هسته مرکزی این تمدن در حدود همان چهار هزار و پانصد سال پیش بناگذاشته شد.

تمدن دره سند دارای خط و نگارش مستقلی بودند. خط آنها دارای دویست و پنجاه تا پانصد علامت بوده و تاکنون بخش زیادی از آن شناسایی شده است. بیشتر این علائم روی مهرهایی از جنس گل، سنگ یا سرامیک‌ها و سفال‌ها نقش بسته‌اند.

زبان تمدن دره سند، از خانواده زبان‌های «دراویدی» بوده است. برخی قوم شناسان، قوم «براهویی» را که هم اکنون در بلوچستان ایران و پاکستان و منطقه مرو در ترکمنستان ساکن هستند از تیره اقوام دراویدی می‌دانند.

برخی فرضیات از اشتراکات زبانی میان زبان‌های دراویدی و عیلامی سخن می‌گوید، فرضیاتی که اگر صحت آن ثابت شود می‌تواند به معنای وجود پیشینه مشترک قومی میان ساکنان بومی ایران و هندوستان، پیش از ورود آریایی‌ها به ایران باشد.

موهنجو دارو پس از عملیات حفاظت، منبع: UNESCO

تمدن دره رود سند را با تمدن‌های میانرودان و مصر قابل مقایسه می‌دانند. اقتصاد این تمدن بیشتر بر پایه تجارت بنا شده بود، تجارت از راه زمین و آب. مصنوعات و اشیاء ساخته شده در تمدن سند در نقاط مختلفی از جمله افغلنستان، نوار ساحلی جنوب ایران، شمال و غرب هند و میانرودان به دست آمده‌‌اند.

از میان شناخته شده ترین ساخته‌های تمدن سند می‌شود به مهرهای گوناگون اشاره کرد که بیشتر آنها با استفاده از سنگ‌های صابونی درست شده‌اند. مهرها به طور عمده یا تصویرگر حیوانات واقعی مانند فیل، ببر، کردگدن و بز کوهی است و یا تصاویر جاندارن تخیلی و ترکیبی را روی خود دارد.

حاصلخیزی دره سند، رشد و شکوفایی کشاورزی را در آنجا به همراه داشت. باستان‌شناسان شواهدی از روش‌های کشاورزی و آبیاری مشابه با روش‌های آبیاری در میانرودان به دست آورده اند. روش‌هایی که از یک سو برای آبیاری مزارع و از سوی دیگر برای مهار کردن طغیان سالیانه رودخانه به کار می‌رفته است.

«موهنجو دارو» با مساحتی بالغ بر دویست و چهل هکتار از پر رونق‌ترین شهرهای تمدن دره سند بوده است. آن‌چه به این شهر ویژگی خاص می‌بخشد، خیابان‌های دقیق شبکه بندی شده آن است که یک از یک الگوی منظم هندسی پیروی می‌کرده‌اند.

شهر گنجایش جمعیتی بالغ بر سی و پنج هزار نفر را داشته است. ساختمان‌های عمومی شهر با استفاده از فن‌آوری و مهندسی پیشرفته‌ای ساخته شده‌اند و مصالح به کار رفته در تمام این شهر باستانی، خشت‌های یک اندازه است.

تصویر هوایی از حمام بزرگ در موهنجو دارو

ساختمان‌های عمومی شهر حکایت از یک ساز و کار و نظام اجتماعی پیشرفته دارند. ساختمان بسیار بزرگی که از آن به عنوان انبار غله و گندم شهر یاد می‌شود دارای پایانه‌هایی برای ورود ارابه‌های حامل گندم از مناطق مجاور بوده است. همچنین در این ساختمان بزرگ، مجراهای عبور هوا وجود داشته تا جریان مداوم هوا باعث خشک ماندن گندم‌ها بشود.

ساختمان بزرگ دیگری در همان نزدیکی وجود دارد که اکنون از آن با نام «حمام بزرگ» یاد می‌شود. در این ساختمان پلکان ورودی که به پایین می‌رود به یک استخر آب منتهی می‌شود که در میان یک حیاط رواق دار قرار گرفته است. حمام به طرز استادانه‌ای با قیر عایق شده واحتمال داده می‌شود این مکان برای مراسم آیینی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

تندیس دختر رقصنده، کشف شده در موهنجو دارو

در برخی خانه‌های شهر نیز فضاهایی اختصاصی برای حمام و شستشو وجود دارد. آب فاضلاب در مجراهایی سرپوشیده در طول خیابان‌ها به بیرون هدایت می‌شدند. وجود ساختار دفع فاضلاب در این شهر کهن، یکی از ویژگی‌های آن به شمار می‌آید. شهر به طور کلی به دوقسمت ارگ و شهر پایین تقسیم می‌شده است.

تعداد زیادی از خانه‌ها و ساختمان‌های این شهر چهار هزار و پانصد ساله، دو طبقه بوده‌اند و اکثر آنها چاه آب داشته اند. شهر همچنین دارای بازار و تالار عمومی بوده است.

شهر فراموش شده «موهنجو دارو» در سال‌های ۱۹۲۰ مورد کاوش باستان‌شناسی قرار گرفت. بزرگترین چالش برای یونسکو و سازمان‌های دگیر حفاظت شهر در برابر بالا آمدن آب و طغیان رودخانه بوده است. از دهه هفتاد میلادی برنامه‌های حفاظتی از شهر آغاز شد.

در سال ۱۹۹۷ میلادی، یونسکو با اختصاص چندین میلیون دلار پروژه‌ی بزرگ حفاظت از این محوطه باستانی را تداوم بخشید و در طول دو دهه با مشارکت دولت پاکستان آن را پیشبرده است.