زلزله ایتالیا؛ پیش‌بینی‌ها و ابهام‌ها

بیژن روحانی

زلزله روز ششم آوریل در شهر لاکویلا (L’Aquila) در ایتالیا تاکنون بیش از دویست و هفتاد قربانی گرفته و به غیر از آسیب‌های بسیار جدی به این شهر ، چند روستا و شهر کوچکتر را نیز ویران کرده است.

همواره پس از وقوع حوادث طبیعی، بحث چگونگی مقابله با آنها به منظور کم کردن از شدت آسیب‌های وارده نیز مطرح می شود. گرچه شاید نتوان طبیعت را به تمامی مهار کرد اما راه های مختلفی برای آمادگی در برابر حوادث طبیعی وجود دارد.

زلزله اخیر در ایتالیا بار دیگر بحث‌های مختلفی را میان کارشناسان، سیاستمداران، رسانه‌های جمعی و مردم در مورد چگونگی مقابله با این بحران‌ها به وجود آورده است.

این بحث‌ها دو محور عمده دارند. بحث اول به آمادگی جوامع انسانی به هنگام بروز این حوادث باز می گردد. در این بخش مقاوم سازی ساختمان‌ها (اعم از بناهای تاریخی و جدید)، آمادگی ستادهای مقابله با بحران، ساختارهای امدادرسانی و غیره جای دارند. اما بحث دوم به پیش بینی رفتار طبیعت می‌پردازد.

ویرانی‌های زلزله در ایتالیا

در روزهای اخیر، بحث پیش بینی زلزله به یکی از موضوعات جنجال برانگیزی تبدیل شده که دامنه آن از سطح رسانه‌های جمعی و مردم به میان سیاستمدران نیز کشیده شد به طوری که نخست وزیر این کشور خواستار توقف این بحث تا زمان پایان عملیات اضطراری و کمک رسانی به آسیب دیدگان شد.

ماجرا از آنجا آغاز شد که یکی از پژوهشگران مرکزی تحقیقاتی در ایتالیا اعلام کرد که این زلزله بزرگ را در منطقه آبروزو (Abruzzo) پیش بینی کرده بوده اما کسی به سخنان او توجه نکرده است.

نام جامپائولو جولیانی (Giampaolo Giuliani) در روز‌های گذشته از کنج آزمایشگاه ملی گران ساسو (Gran Sasso) ناگهان به تیتر اصلی بسیاری از مطبوعات تبدیل شد. پژوهشگری که می‌گوید سالها روی روشی در حال تحقیق است که می‌تواند وقوع زلزله را در یک منطقه پیش بینی کند.

او مدتی پیش از وقوع این زمین لرزه اعلام کرده بود فاجعه‌ای بزرگ در راه است.اما مقامات رسمی نه تنها حرف او را جدی نگرفتند بلکه او را متهم کردند که قصد تشویش اذهان عمومی و ترساندن مردم را دارد.

مبنای پیش بینی‌های این پژوهشگر بر اساس اندازه گیری میزان گاز رادون بوده است. رادون عنصری است شیمایی و پرتوزا که توسط عنصر رادیوم تولید می شود. تمرکز رادون در آب‌های زیرزمینی یا خاک به اعتقاد برخی پژوهشگران می‌تواند نشانه‌ای از نزدیک بودن زلزله در یک منطقه باشد.

ده‌ها هزار نفر خانه‌های خود را از دست داده‌اند

با این حال گرچه افزایش میزان این عنصر در خاک و آب‌های زیرزمینی از مدت‌ها قبل به عنوان یکی از نشانه‌هایی که می‌تواند هشدار دهنده باشد در نظر گرفته شده، اما به اعتقاد بسیاری دیگر از محققان این فقط یکی از نشانه‌های موجود است و هنوز هیچ رابطه دقیقی بین ازدیاد میزان رادون و وقوع حتمی زلزله در یک منطقه دیده نشده است.

در مقابل عده‌ی دیگری بر این اعتقاد هستند که سرمایه‌گذاری‌های بیشتر برای پایش تغییرات گاز رادون می‌تواند در آینده به نتایج دقیق‌تری در زمینه پیش‌بینی زلزله بینجامد.

آزمایشگاه ملی گران ساسو در توضیحی که در اختیار رسانه‌ها گذاشته اعلام کرده است پژوهش‌های آقای جولیانی در مورد پیش بینی زلزله ربطی به کار رسمی او در این موسسه ندارد و او خود به طور شخصی پیگیر این فعالیت بوده است.

منتقدان دیگر این پژوهشگر ایتالیایی و کسانی که از واکنش مقامات رسمی دفاع می‌کنند بر نکته دیگری نیز انگشت می‌گذارند. آنها اعلام کرده اند که هشدار جولیانی حاوی دو خطا بوده است: یکی زمان وقوع و دیگری شهر محل وقوع زلزله.

در حقیقت این پژوهشگر زمان وقوع زلزله را حدو نه روز زودتر از زمان اصلی وقوع آن پیش بینی کرده بود. همچنین شهری که او اعلام کرد امکان وقوع زلزله در آن هست حدود شصت کیلومتر با شهر لاکویلا فاصله داشت.

او بر مبنای این پیش بینی خواسته بود که مردم شهر سولمونا (Sulmona) خانه‌های خود را تخلیه کنند و به نقاط دیگری بروند. امری که مورد موافقت مقامات محلی قرار نگرفت.

جولیانی بر پیش بینی پذیر بودن زلزله تاکید می‌کند

اکنون منتقدان آقای جولیانی می‌گویند اگر بر مبنای پیش بینی او عمل شده بود، امکان داشت مردم سولمونا به طرف شهر لاکویلیا در همان استان رفته و آنجا اسکان بیابند و آنگاه در جریان زلزله اصلی، ممکن بود تعداد تلفات بسیاری بیشتر از مقدار امروز باشد.

اما بسیاری دیگر همچنان مقامات مسئول را به دلیل بی‌توجهی به هشدارهای جولیانی به شدت محکوم کرده‌ و حتا خواستار استعفای مدیر مرکز "حفاظت شهری" ایتالیا شده‌اند، مرکزی که وظیفه اصلی آن امدادرسانی و مقابله با بحران است.

البته به جز ازدیاد میزان گاز رادون، لرزه‌های خفیف‌تری نیز برای مدت‌ها این منطقه را می‌لرزاند. اکنون بسیاری می‌گویند در برابر این لرزه‌های مداوم مقامات مسئول اقدامات لازم را انجام نداده‌اند.

اما از سوی دیگر سازمان‌های مربوطه اعلام کرده‌اند به دلیل پیش بینی ناپذیر بودن زمان دقیق زلزله نمی‌توان بر اساس وجو لرزش‌هایی خفیف در یک منطقه زلزله خیز، هر لحظه خواستار تخلیه شهر شد.

سابقه تلاش برای پیش بینی زلزله به دوران کهن می‌رسد، یعنی زمانی که چینی‌ها با استفاده از ستاره‌شناسی تلاش می کردند محل و زمان زلزله را مشخص کنند. اکنون نیز بسیاری از پژوهشگران در کشورهای گوناگون با مطالعه عوامل مختلف سعی می‌کنند تا هرچه بیشتر به تعیین زمان و مکان یک زلزله نزدیک شوند.

در این زمینه عوامل مختلفی مورد توجه و مطالعه قرار می گیرد: مطالعه لرزه‌ها در یک منطقه، تغییر شکل پوسته زمین، تغییر سطح آب‌های زیرزمینی و چاه‌ها، تغییر دما و خروج گازهایی مانند رادون و آرگون و همچنین تغییرات میدان‌های مغناطیسی و الکتریکی زمین، مطالعه وضعیت ابرها و همچنین تغییر رفتار حیوانات از عوامل مورد توجه هستند.

با این حال تا به حال روشی که بتواند به طور کاملا دقیق زمان و مکان زلزله را پیش‌بینی کند تایید نشده است.