جشن آغاز بهار در مصر

بیژن روحانی

آیین‌های مرتبط با آمدن بهار و تازه شدن طبیعت، گرچه به گسترده‌ترین شکل در میان اقوام ایرانی جشن گرفته می‌شود، اما در حقیقت این‌گونه رسم‌های کهن تنها به فلات ایران محدود نیست.

گرچه «نوروز» و جشن‌های پیش و بعد از آن مانند «چهارشنبه سوری» و «سیزده بدر» کاملاً رنگ ایرانی به خود گرفته است، اما اقوام و ملت‌های کهن دیگر نیز هر کدام با شیوه‌ی خاص خود به استقبال بهار و دگرگونی طبیعت می‌رفته‌اند.

در میان این جشن‌ها می‌توان نقاط اشتراک و همانندی‌های زیادی پیدا کرد. بسیاری از این آیین‌ها امروز از یاد رفته و فراموش شده‌اند و از بسیاری دیگر گرچه نشانه‌هایی هنوز باقی مانده اما هیچ‌کدام به گستردگی نوروز جشن گرفته نمی‌شوند.

اما از بین آیین‌های کهن بهاری که هنوز برجای مانده‌اند و همچنان مورد توجه گسترده مردمان هستند، به آیینی در مصر می‌توان اشاره کرد که برخی قدمت آن را حدود پنج هزار سال پیش برآورد کرده‌اند.

«شم النسیم» یکی از جشن‌ها و آیین‌هایی است که از دوران مصر باستان و روزگار فرعون‌ها تا امروز برجای مانده و جزو معدود آیین‌های کهن مصر است که سده‌ها پس از مسلمان شدن مصری‌ها نیز هنوز برگزار می‌شود و به عنوان یکی از تعطیلات رسمی در تقویم این کشور ثبت است.

مصری‌ها در این روز به کنار رودخانه‌ها می‌روند

برای مصری‌ها این روز جشن آغاز بهار یا همان رسیدن به نطقه اعتدال بهاری در گاهشماری است. این عید همزمان با اولین دوشنبه بعد از عید پاک در تقویم قبطی برگزار می‌شود. قبطی‌ها یکی از اقوام کهن مصری هستند که در قرن اول میلادی به مسیحیت گرویدند.

واژه «قبط» در عربی کلاسیک در ابتدا برای نامیدن مصری‌ها به طور عموم به کار می‌رفت اما پس از مسیحیت این واژه در یک تغییر معنایی برای اشاره به این دسته از مصریان مسیحی شده به کار رفت و هم اکنون نیز به این گروه قومی ـ مذهبی اشاره دارد.

جشن «شم النسیم» نام خود را از واژگان قبطی آن یعنی «شوم ان نیسیم» گرفته است. در مصر باستان آیین‌هایی برای آغاز فصل کشاورزی به نام «شمو»، به معنای «آفرینش» و «نو شدن زندگی»، وجود داشته است.

پلوتارک، تاریخ‌نگار یونانی، در نوشته‌های خود شرح می‌دهد که مصریان در این روز به خدایان خود ماهی شور، برگ کاهو و پیاز هدیه می‌دادند. این جشن‌های باستانی همزمان با اعتدال بهاری بوده، اما تاریخ و روز ثابتی در گاهشماری نداشته و در حقیقت زمان آن را هر سال و شب پیش از آغاز جشن و در پای هرم بزرگ اعلام می‌کرده و به اطلاع مردم می‌رساندند.

«شمو» بعدها در زبان قبطی به «شم» تغییر پیدا کرد و کلمه نسیم نیز بعداً به آن اضافه شد. در مصر باستان این جشن را از حدود چهار هزار و هفتصد سال پیش تا پایان سلسه سوم فراعنه جشن می‌گرفتند.

پارک‌ها و باغ‌ها نیز پر از جمعیت می‌شود / منبع: الجزیره

این جشن‌های نوزایی زندگی و طبیعت که با آیین‌های کشاورزی ارتباط داشت بعد‌ها و در دوران مسیحیت به آیین عید پاک و رستاخیز مسیح، در باور مسیسحیان، پیوند خورد و این دو «رستاخیز» همزمان شدند.

میان برخی مورخان این اعتقاد وجود دارد که مصریان مسیحی یا قبطیان اولین قومی بودند که به بزرگداشت عید پاک پرداختند. ادوارد ویلیام لین، شرق‌شناس بریتانیایی ، در سال ۱۸۳۴ و در کتاب خود با نام «آداب و رسوم مصریان امروز»، در خصوص چگونگی برگزاری این جشن در قرن نوزدهم چنین می‌نویسد:

«در ابتدای این روز بسیاری مردم و به خصوص زنان، پیازی را قاچ می‌کنند و آن را می‌بویند، و در طول روز تا قبل از ظهر، بسیاری از مردم قاهره به گشت و گذار و پیاده‌روی و یا قایق‌سواری روی رودخانه مشغول می‌شوند و به خصوص می‌ایستند و به استمشام هوا و نسیم می‌پردازند. در میان آنان این اعتقاد وجود دارد که تنفس هوای آن روز سرشار از خوبی‌هاست. بسیاری دیگر نیز به صرف ناهار در نقاط اطراف شهر و کناره رودخانه می‌پردازند.»

این شرق‌شناس بریتانیایی در کتاب خود به نکته جالب توجه دیگری نیز اشاره کرده و می‌نویسد: «البته علما، عید شم النسیم خود را دارند و آن را مطابق گاهشمار خورشیدی در یک دوره ثابت جشن می‌گیرند که برابر با سه روز اول بهار است که با جشن نوروز ایرانی‌ها همزمان است.»

امروز نیز این جشن میان مصریان گسترش بسیاری دارد و به صورت یک آیین ملی درآمده و فارغ از اعتقادات مذهبی، تمام مصری‌ها در این روز از ابتدای صبح از خانه خارج می‌شوند و بیشتر وقت روز را در طبیعت می‌گذرانند و غذا را نیز معمولاً در میان چمنزاران یا حاشیه رودخانه صرف می‌کنند.

غذای این روز نیز متنوع و ويژه است: فسیخ یا نوعی ماهی شور (یادگاری از غذی تقدیمی به خدایان کهن مصری)، تخم مرغ پخته رنگ شده، کاهو و غلات. پشت سر هر کدام از این غذاها افسانه‌ها و داستان‌های مختلفی قرار دارد.

مصریان باستان اعتقاد داشتند که تقدیم ماهی به خدایان، برداشت خوب محصول و سالی پر رونق را تضمین خواهد کرد. امروز نیز خوردن ماهی‌های مختلف که در نمک خوابانده شده‌اند یادگاری از همان اعتقادات باستانی است.

تخم مرغ‌های رنگ شده نیز در نیایشگاه‌های باستانی به عنوان نمادی از زندگی نو شونده یا نوزایی قرار می‌گرفت. از دیگر مواد غذایی مورد استفاده در این عید، پیازچه است که مصریان امروز برای آن نیز افسانه‌هایی دارند.

در گذشته آغاز جشن را از پای هرم بزرگ اعلام می‌کردند

در باور آنان این گیاه در زمان مومیایی کردن فراعنه در چشم مومیایی قرار می‌گرفته، کما این‌که نقوش آن را روی دیوار برخی نیایشگاه‌ها یافته‌اند، به همین دلیل امروز نیز این گیاه برای دور کردن «چشم بد» یا دور کردن بدی‌ها و حسادت‌ها سر سفره گذاشته می‌شود. پیاز و پیازچه در فهرست غذایی مصریان باستان و فراعنه جایگاه ويژه‌ای داشته است.

زمان برگزاری آیین «شم النسیم» در تقویم امروزی نیز روز ثابتی ندارد و در اولین دوشنبه بعد از عید پاک مطابق تقویم کهن قبطی جشن گرفته می‌شود. بنابراین زمان برگزاری آن میان روزهای پایانی ماه مارس و ماه آوریل (فروردین و اردیبهشت) متغییر است.

جشن کهن «شم النسیم» نشان می‌دهد اقوام و ملت‌های باستانی هر کدام به شیوه و رسم ويژه خود به استقبال نو شدن طبیعت و آمدن بهار می‌رفته‌اند.