نمایش مجموعه هنری فرجام در دوبی

بیژن روحانی

مسافران نوروزی دوبی امسال بخت آن را خواهند داشت که با بخشی از آثار هنری مجموعه کم‌نظیر فرجام برای اولین بار آشنا شوند. از روز بیست و یکم اسفند‌ماه (یازدهم مارس) مرکز تجارت جهانی دوبی میزبان مجموعه‌ای از هنرهای اسلامی است که بخش عمده آن به هنرهای ایرانی اختصاص یافته است.

مجموعه فرجام مجموعه‌ای است خصوصی و با شهرت جهانی که با تلاش‌های فردی دکتر فرهاد فرجام در طی چند دهه گذشته جمع‌آوری شده و شامل آثار هنری منحصر به فرد از هنرهای اسلامی و همچنین هنر معاصر ایران و جهان است.

مراسم افتتاح این نمایشگاه ارزشمند با حضور وزیر فرهنگ امارات متحده عربی، سفیران کشورهای ایران، بریتانیا، آمریکا، فرانسه و همچنین هنرمندان برجسته ایرانی مانند آیدین آغداشلو، عباس کیارستمی، محمد احصایی و فرهاد مشیری برگزار شد.

نمایش آثار مجموعه فرجام در مرکز تجارت جهانی دوبی / منبع: Farjam Collection

این برای اولین بار است که مجموعه هنری فرجام بخشی از گنجینه خود را به روی عموم می‌گشاید. نمایشگاه به چهار بخش مختلف تقسیم شده و شامل آثاری از سده اول هجری تا سده هفتم، از سده هفتم تا دهم، از سده دهم تا دوازدهم و در نهایت سده سیزدهم هجری است.

بیش از یک‌صد و شصت اثر هنری و تاریخی در این مجموعه به نمایش گذاشته شده‌اند. امیر آروند، کارشناس حفاظت از میراث فرهنگی و از دست‌اندرکاران برگزاری نمایشگاه در مورد خصوصیات این آثار می‌گوید:

تنوع اشیاء بسیار زیاد است. از کتاب‌های خطی و قرآن و مینیاتور گرفته تا اشیاء فلزی، چوبی و نقاشی‌های لاکی و همچنین تزیینات معماری مانند کاشی‌کاری. آثار شاخص و برجسته در نمایشگاه زیاد است اما اگر بخواهم به یکی از آن‌ها اشاره کنم می‌توان از قدیمی‌ترین نسخه شناخته شده «ذخیره خوارزمشاهی» نام برد.

اعلان نمایشگاه، تصویر بخوردان برنزی، خراسان قرن ششم هجری / منبع: Farjam Collection

قدمت این نسخه به نمایش درآمده، پنجاه سال از نسخه موجود در کتابخانه ملی ایران نیز بیشتر است و بنابراین این نسخه از نظر تاریخی بسیار با اهمیت است. همچنین مینیاتورهای زیادی از دوره‌های تیموری و صفوی و نیز بخشی از قرآن مشهور بایسنقری به نمایش درآمده‌اند.

کاسه‎های مینایی دوره سامانی و سلجوقی و همچنین تاجی که در نپال و توسط مسلمانان هند ساخته شده از دیگر آثار نمایشگاه است. این آثار هم از نظر تاریخی و هم از نظر هنری دارای ارزش زیادی هستند.

خط نستعلیق، اثر احمد الحسینی، ایران، قرن یازدهم هجری / منبع: Farjam Collection

مجموعه فرجام با حمایت‌های بنیاد حافظ اکنون بخشی از آثار خود را به نمایش گذاشته است. هدف بنیاد حافظ که از سال ۲۰۰۸ تأسیس شده، حمایت از فعالیت‌های فرهنگی و هنری در خاورمیانه و به ویژه در ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس است. این بنیاد همچنین از گسترش آموزش در میان هنرمندان، دانشجویان، پژوهش‌گران و مجموعه‌داران هنری و برگزاری نمایشگاه به طور عمده در خاورمیانه و ایران حمایت می‌کند. نمایشگاه‌هایی که آثار دوران اسلامی فرجام یکی از آن‌هاست.

امیر آروند به نحوه خرید قانونی آثار و روش‌های علمی و پیشرفته نگهداری از آن‌ها اشاره می‌کند:

مجموعه فرجام در طول بیست و پنج تا سی سال به تدریج و توسط دکتر فرهاد فرجام و به دلیل علاقه شخصی او به هنر و فرهنگ ایران جمع‌آوری شده است. نکته بسیار مهمی که در این مجموعه وجود دارد آن است که تمام آثاری که هم در این نمایشگاه ارائه شده‌اند و هم در خود مجموعه وجود دارند از حراجی‌ها و گالری‌های معروف خریداری شده‌اند که از این نظر همه آن‌ها قانونی محسوب می‌شوند.

کاسه برنجی با تزیینات نقره‌کاری، غرب ایران، قرن هشتم هجری / منبع: Farjam Collection

نکته‌ای که در مورد خیلی از اشیاء در مجموعه‌های مشابه صدق نمی‌کند. در حقیقت آقای فرجام سعی می‌کند آثار هنری ایران را که در حراجی‌ها و کشورهای مختلف پراکنده می‌شود و به فروش می‌رود، به نحوی در یک جا جمع کند.

بخش دیگر کار به غیر از جمع‌آوری اشیاء، شناسایی و مستند‌سازی این آثار است که از تأسیس بانک اطلاعات کامپیوتری و عکاسی و کارشناسی شروع می‌شود و به بحث نگهداری اشیاء در شرایطی که از نظر نور و حرارت و رطوبت استاندارد باشد می‌رسد.

چراغ شیشه‌ای، ایران، قرن ششم هجری / منبع: Farjam Collection

در عین حال مرمت و بازسازی اشیایی که نیاز به مرمت دارند نیز مورد توجه قرار دارد. یعنی در کل می‌توان گفت یک مجموعه بزرگی است که دائماً در این زمینه کار می‌کند. تا پیش از گشایش نمایشگاه اخیر به روی عموم، آثار مجموعه به صورت خصوصی نگهداری می‌شدند، اما با اختصاص فضایی در مرکز تجارت جهانی دوبی به مجموعه فرجام، پس از این نمایشگاه‌های موضوعی مختلفی از آثار این مجموعه به نمایش درخواهند آمد.

این کارشناس حفاظت از آثار تاریخی ضمن توصیف مشخصات این مجموعه به هدف دیگری نیز اشاره می‌کند:

هدف نهایی آن است که در صورت امکان یک یا چند موزه در ایران یا کشورهای دیگر تأسیس شود. چون به عنوان مثال مجموعه هنر معاصر فرجام در همین لحظه حدود چند هزار اثر هنری از هنرمندان و نقاشان معاصر ایران دارد و کمتر موزهای در ایران است که چنین تعداد آثاری از دوره معاصر را در اختیار داشته باشد.

گلدان برنجی، مصر، قرن هفتم هجری / منبع: Farjam Collection

در حالی که در بسیاری کشورهای جهان مجموعه‌های خصوصی با کمک علاقه‌مندان و افراد صاحب سرمایه و هنرشناس شکل می‌گیرد و از کمک‌های قانونی و حمایت‌های دولتی نیز برخوردار می‌شود، در ایران هنوز نحوه ایجاد موزه‌های خصوصی و دایر کردن گنجینه‌های شخصی با ابهام رو‌به‌روست و همین امر باعث شده تا علی‌رغم وجود علاقه‌مندان در این زمینه تاکنون اقدامی موثر در این جهت صورت نگرفته باشد.

کاسه سرامیک، ایران، قرن ششم هجری / منبع: Farjam Collection

مجموعه فرجام تنها یکی از مجموعه‌هایی است که قابلیت آن را دارد تا به موزه یا موزه‌هایی خصوصی تبدیل شود. آروند در خصوص تنوع آثار موجود در مجموعه می‌گوید:

به خاطر گستردگی این مجموعه عملاً امکان تأسیس موزه‌های مختلفی از آثار آن وجود دارد. در بخش هنرهای اسلامی فقط آثار خطاطی موجود در آن توانایی تشکیل یک موزه مستقل را دارد. همچنین امکان برگزاری نمایشگاه‌های موضوعی مختلف مانند مینیاتور یا بررسی سیر هنر ایران و جهان اسلام یا موضوعات دیگر وجود دارد. گستردگی تاریخی و موضوعی مجموعه امکان انتخاب‌های مختلفی از میان آثار آن را فراهم می‌کند.

نمایشگاه آثار هنر اسلامی مجموعه فرجام تا یازدهم ماه جولای در مرکز تجارت جهانی دوبی برپا خواهد بود.